Prawo dostępu do informacji publicznej to jeden z filarów demokratycznego państwa. Pozwala kontrolować działalność władzy, ale… ma swoje granice. Coraz częściej pojawiają się sytuacje, które organy określają jako „nadużycie prawa do informacji publicznej”. Czym dokładnie jest to nadużycie? Jakie są skutki dla pytającego i urzędu? Jak bezpiecznie korzystać z prawa do informacji, by nie narazić się na odmowę i problemy prawne?
Poniższy poradnik rozwiewa te wątpliwości – z punktu widzenia zarówno przedsiębiorcy, organizacji społecznej, jak i osoby prywatnej.
Czym jest nadużycie prawa do informacji publicznej?
Prawo do informacji publicznej daje każdemu prawo do uzyskania danych o działalności organów władzy publicznej oraz innych podmiotów realizujących zadania publiczne. Prawo to wynika z art. 61 Konstytucji RP oraz ustawy z 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (u.i.p.). Jednak nie jest to prawo absolutne – istnieją ograniczenia wynikające z ochrony danych osobowych, tajemnic ustawowo chronionych czy tzw. informacji przetworzonej.
Koncepcja nadużycia prawa – co to znaczy?
W polskim systemie prawnym, zasada nadużycia prawa została sformułowana w art. 5 Kodeksu cywilnego:
„Nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.”
(art. 5 Kodeksu cywilnego)
Podobną konstrukcję przewiduje art. 41 Kodeksu postępowania cywilnego. Jednak… w ustawie o dostępie do informacji publicznej nie ma wprost przepisów o nadużyciu prawa! Mimo to, zarówno sądy administracyjne, jak i organy, coraz częściej powołują się na tę koncepcję, opierając się na wykładni celowościowej i orzecznictwie sądów.
Jak rozpoznać nadużycie prawa do informacji publicznej? Praktyka i przykłady
Orzecznictwo i stanowisko organów
W orzecznictwie sądów administracyjnych utrwalił się pogląd, że z nadużyciem prawa do informacji publicznej mamy do czynienia wtedy, gdy:
- wnioskodawca żąda informacji nie w celu społecznej kontroli, a wyłącznie dla prywatnego interesu (np. zdobycie informacji na potrzeby sporu cywilnego, w którym jest stroną),
- celem jest dezorganizacja pracy urzędu (np. masowe, powtarzalne wnioski),
- informacje mają służyć szykanowaniu pracowników administracji czy prowadzeniu prywatnych wojen,
- wnioski są ponawiane, mimo że informacje zostały już wcześniej udostępnione lub są ogólnodostępne.
Przykład 1 – Nadużycie prawa z perspektywy przedsiębiorcy
Pan Adam, prowadzący firmę budowlaną w Siedlcach, wysłał do lokalnego urzędu gminy 40 wniosków o udostępnienie szczegółowych danych dotyczących wszystkich przetargów na przestrzeni 15 lat, żądając przesłania pełnej dokumentacji na swój adres e-mail w ciągu 7 dni. Gmina wskazała, że część informacji jest już opublikowana w BIP, a wnioski dotyczą danych historycznych i trudno dostępnych. Urząd potraktował zachowanie pana Adama jako nadużycie prawa – wskazując, że żądania paraliżują pracę urzędu i nie służą realizacji celu społecznej kontroli.
Przykład 2 – Nadużycie dla celów osobistych
Pani Ewa, mieszkanka Gdańska, od dłuższego czasu pozostaje w sporze sąsiedzkim z radnym miejskim. W ciągu trzech miesięcy złożyła do urzędu miasta ponad 30 wniosków dotyczących wyłącznie działań tego konkretnego radnego, żądając m.in. kopii wszystkich jego e-maili, rejestru wejść do budynku, czy zapisów monitoringu z jego obecnością. Urząd uznał, że niektóre żądania noszą znamiona nadużycia prawa – ich celem nie jest społeczna kontrola, lecz prowadzenie osobistych rozliczeń.
Jakie są skutki prawne nadużycia prawa do informacji publicznej?
- Decyzja odmowna: Organ, rozpoznając wniosek, może odmówić udostępnienia informacji, powołując się na nadużycie prawa – choć nie ma wyraźnej podstawy ustawowej, opiera się na orzecznictwie.
- Możliwość zaskarżenia: Osoba, która otrzyma decyzję odmowną, może ją zaskarżyć do sądu administracyjnego, powołując się na brak wyraźnej podstawy prawnej do odmowy.
- Ryzyko dla urzędnika: W razie odmowy bez wyraźnej podstawy ustawowej, urzędnik naraża się na zarzut bezczynności organu, a w skrajnych przypadkach – na odpowiedzialność karną z art. 23 ustawy o dostępie do informacji publicznej, jeśli informacja powinna być udzielona.
- Brak pewności prawa: Brak ustawowej regulacji powoduje niejednolitą praktykę urzędów i sądów. Dla wnioskodawcy oznacza to ryzyko uznaniowego potraktowania jego wniosku.
Jak bezpiecznie korzystać z prawa do informacji publicznej? Praktyczne wskazówki
- Wskazuj interes publiczny – opisując we wniosku, po co potrzebna Ci informacja, zwiększasz szansę na uzyskanie odpowiedzi.
- Unikaj powtarzania wniosków o te same dane, zwłaszcza jeśli już je otrzymałeś lub są dostępne online.
- Nie żądaj informacji, których przygotowanie wymagałoby nadmiernego nakładu pracy lub przetworzenia znacznych zbiorów danych – takie żądania mogą być uznane za nadużycie.
- Jeśli jesteś przedsiębiorcą – pamiętaj, że masowe żądania mogą być potraktowane jako próba uzyskania przewagi rynkowej, a nie realizacja społecznej kontroli.
- Dokumentuj swoją korespondencję – na wypadek odmowy będziesz mieć dowód na prawidłowość działań.
Co zrobić w przypadku odmowy z powodu nadużycia prawa?
- Oceń uzasadnienie decyzji – sprawdź, czy urząd powołał się wyłącznie na orzecznictwo i czy wskazał konkretne powody uznania Twojego wniosku za nadużycie.
- Złóż skargę do sądu administracyjnego – masz prawo zakwestionować decyzję, powołując się na brak wyraźnych podstaw ustawowych i prawo do informacji publicznej wynikające z Konstytucji oraz ustawy.
- Rozważ zmianę zakresu wniosku – czasem ograniczenie żądania lub uzasadnienie interesu publicznego zwiększa szanse na uzyskanie informacji.
Podsumowanie
- Nadużycie prawa do informacji publicznej nie jest wprost uregulowane w ustawie, lecz funkcjonuje w praktyce na podstawie orzecznictwa.
- Organy mogą odmówić udostępnienia informacji, jeśli uznają, że wniosek służy innym celom niż społeczna kontrola, dezorganizuje pracę lub służy interesom wyłącznie prywatnym.
- Obywatele i przedsiębiorcy powinni formułować wnioski rozsądnie i wykazać interes publiczny, aby zminimalizować ryzyko odmowy.
- W przypadku odmowy przysługuje droga odwoławcza do sądu administracyjnego.
Podstawa prawna
- art. 61 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
- art. 1, 2, 3, 5, 10, 13, 15, 16, 23 – ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z 2022 r. poz. 902, ze zm.)
- art. 5 Kodeksu cywilnego (Dz. U. z 2024 r. poz. 1061)
- art. 41 Kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. z 2024 r. poz. 1568)
Tematy porad zawartych w poradniku:
- nadużycie prawa do informacji publicznej
- odmowa udzielenia informacji publicznej
- ochrona urzędników i ryzyka prawne
- przykłady nadużyć w dostępie do informacji
- jak bezpiecznie złożyć wniosek o informację publiczną