Ustalając sąd miejscowo właściwy, trzeba wiedzieć, jakie rodzaje właściwości miejscowej wyróżnia procedura cywilna. W doktrynie wskazuje się trzy podstawowe typy: właściwość ogólną, przemienną i wyłączną. Ten podział znajdziemy w samym Kodeksie postępowania cywilnego – rozdział o właściwości miejscowej dzieli przepisy właśnie w ten sposób.
Na pozór wydaje się to proste, jednak po głębszej analizie okazuje się, że podział ten nie ma jednego, przejrzystego kryterium. Dlatego też część naukowców i praktyków proponuje inne ujęcie – bardziej spójne i logiczne.
Klasyczny podział: ogólna, przemienna i wyłączna
Właściwość ogólna
To zasada podstawowa – sprawa co do zasady trafia do sądu miejsca zamieszkania pozwanego (art. 27 k.p.c.), a w przypadku osoby prawnej – do sądu miejsca jej siedziby (art. 30 k.p.c.).
👉 Przykład
Spółka handlowa z siedzibą w Katowicach zostaje pozwana przez kontrahenta o zapłatę faktury. Zgodnie z zasadą ogólną pozew należy złożyć w sądzie w Katowicach – niezależnie od tego, gdzie kontrahent mieszka.
Właściwość przemienna
Przepisy szczególne pozwalają powodowi wybrać między sądem właściwości ogólnej a innym sądem. Dają więc elastyczność i alternatywę.
👉 Przykład
Pani Maria z Gdańska pozywa byłego męża o alimenty. Może wytoczyć powództwo:
- przed sądem ogólnym (sąd miejsca zamieszkania pozwanego – np. w Bydgoszczy),
- albo przed sądem miejsca swojego zamieszkania, czyli w Gdańsku (art. 33 k.p.c.).
Właściwość wyłączna
To przepisy, które w sposób kategoryczny wskazują jeden sąd i wykluczają zastosowanie reguły ogólnej.
👉 Przykład
Sprawy o własność nieruchomości (np. o zniesienie współwłasności domu) muszą toczyć się przed sądem miejsca położenia nieruchomości – art. 38 k.p.c. Jeśli nieruchomość leży w Opolu, sprawa zawsze trafi do sądu w Opolu, nawet jeśli pozwany mieszka w Warszawie.
Problem z klasyfikacją
Podział na trzy kategorie (ogólną, przemienną i wyłączną) nie jest do końca spójny, bo nie opiera się na jednym logicznym kryterium:
- różnica między przemienną a wyłączną jest dość klarowna (chodzi o to, czy przepisy wyłączają zastosowanie reguły ogólnej),
- ale sama „właściwość ogólna” nie pasuje do tego kryterium – jest punktem wyjścia, a nie kategorią porównywalną z dwiema pozostałymi.
Z tego powodu w literaturze (np. w ujęciu W. Berutowicza) pojawiła się propozycja, aby podział uporządkować inaczej.
Alternatywny podział: ogólna i szczególna
Bardziej logiczne rozwiązanie polega na przyjęciu podziału:
- Właściwość ogólna – jako podstawowa reguła (sąd miejsca zamieszkania/siedziby pozwanego).
- Właściwość szczególna – każde odstępstwo od zasady ogólnej.
A wewnątrz właściwości szczególnej wyróżniamy:
- właściwość przemienną – gdy powód ma wybór między regułą ogólną a innym sądem,
- właściwość wyłączną – gdy reguła ogólna jest całkowicie wyłączona.
Dzięki temu otrzymujemy przejrzystą, hierarchiczną strukturę: najpierw reguła ogólna, a potem odstępstwa od niej.
Podsumowanie 📌
- Tradycyjny podział (ogólna, przemienna, wyłączna) pochodzi z k.p.c., ale nie opiera się na jednym spójnym kryterium.
- W praktyce łatwiej posługiwać się podziałem: ogólna – szczególna, a wewnątrz szczególnej: przemienna i wyłączna.
- Właściwość ogólna to punkt wyjścia. Przemienna daje możliwość wyboru sądu, a wyłączna nakazuje jeden ściśle określony sąd.
📄 Podstawa prawna: art. 27–46 – Kodeks postępowania cywilnego
🔑 Tematy porad zawartych w poradniku:
- rodzaje właściwości miejscowej k.p.c.
- właściwość ogólna, przemienna i wyłączna
- podział właściwości miejscowej w postępowaniu cywilnym