Dla wielu przedsiębiorców i zatrudnionych granica między umową o pracę a umową cywilnoprawną bywa niejasna, co prowadzi do nieporozumień, a czasem także do kosztownych sporów sądowych. W tym poradniku wyjaśniam, kto może być uznany za pracownika, jak definiuje go Kodeks pracy, a także jakie są granice wiekowe zatrudnienia i jakie formy nawiązania stosunku pracy są przewidziane przez przepisy.
Kto może być pracownikiem – definicja z Kodeksu pracy
Zgodnie z art. 2 Kodeksu pracy:
„Pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.”
To oznacza, że pracownikiem może być tylko osoba fizyczna, która osobiście wykonuje pracę. Już samo to wyklucza np. spółki lub inne osoby prawne z możliwości bycia pracownikiem – nie można „delegować” obowiązku pracy osobistej.
✔ Pracownik to osoba:
- zatrudniona w oparciu o stosunek pracy (a nie np. umowę zlecenia),
- wykonująca pracę osobiście,
- podporządkowana przełożonemu w zakresie miejsca, czasu i sposobu wykonywania pracy,
- otrzymująca wynagrodzenie.
✖ Pracownikiem nie jest osoba:
- zatrudniona na podstawie umowy cywilnoprawnej (np. zlecenie, dzieło),
- wykonująca działalność gospodarczą na własny rachunek,
- która nie jest fizyczną osobą (np. spółka cywilna, fundacja).
Pracownik a osoba wykonująca pracę zarobkową – różnice
Czasem w obiegu prawnym pojawia się pojęcie „osoby wykonującej pracę zarobkową”. Oznacza ono również osoby pracujące na innej podstawie niż umowa o pracę – np. zleceniobiorców czy agentów. Taką definicję znajdziemy m.in. w ustawie o związkach zawodowych (art. 11 pkt 1). Co istotne – osoby te mogą przynależeć do związków zawodowych, jeśli spełniają określone warunki.
Przykład:
🧑🔧 Pan Rafał, elektryk, pracuje dla firmy budowlanej w ramach umowy zlecenia. Nie zatrudnia innych osób, wykonuje pracę samodzielnie i regularnie. Choć nie jest formalnie pracownikiem (nie ma umowy o pracę), jego prawa mogą być reprezentowane przez związek zawodowy – jako osoba wykonująca pracę zarobkową.
Granice wieku pracownika – kto może być zatrudniony?
🔼 Górna granica wieku – nie istnieje
Nie ma przepisu, który zakazywałby zatrudnienia osoby z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego. Wprost przeciwnie – zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2009 r. (II PZP 13/08):
„Osiągnięcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury nie może stanowić wyłącznej przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę.”
Czyli: emeryt może legalnie pracować dalej, a pracodawca nie może go zwolnić tylko dlatego, że ma już emeryturę.
🔽 Dolna granica wieku – generalnie 18 lat
Co do zasady, pracownikiem może zostać osoba, która ukończyła 18 lat (pełnoletnia). Jednak prawo dopuszcza wyjątki:
- Osoby w wieku 15–18 lat mogą być zatrudniane jako młodociani, ale tylko przy zachowaniu ściśle określonych warunków, np. ograniczenia czasu pracy, obowiązku ukończenia szkoły podstawowej.
- Dzieci poniżej 15. roku życia mogą być zatrudniane wyłącznie wyjątkowo, np. w działalności artystycznej i tylko za zgodą rodziców i inspekcji pracy.
Formy nawiązania stosunku pracy – nie tylko umowa o pracę
Stosunek pracy może powstać na podstawie różnych aktów prawnych, nie tylko klasycznej umowy o pracę.
Przewidziane podstawy zatrudnienia w Kodeksie pracy:
- Umowa o pracę – najczęstsza forma, regulowana od art. 25 Kodeksu pracy.
- Powołanie – np. dyrektorzy instytucji publicznych (art. 68 k.p.).
- Wybór – np. członkowie zarządu spółdzielni (art. 73 k.p.).
- Mianowanie – np. urzędnicy państwowi (art. 76 k.p.).
- Spółdzielcza umowa o pracę – stosowana w spółdzielniach (art. 77 k.p.).
Przykład:
🏢 Pani Katarzyna została wybrana przez radę nadzorczą spółdzielni mieszkaniowej na stanowisko prezesa zarządu. Choć nie podpisano z nią klasycznej umowy o pracę, jej zatrudnienie wynika z wyboru – co stanowi podstawę nawiązania stosunku pracy w rozumieniu Kodeksu pracy.
Pracownik tymczasowy – kto to taki?
Definicję pracownika tymczasowego znajdziemy w art. 2 pkt 2 ustawy o zatrudnianiu pracowników tymczasowych. Zgodnie z nią:
„Pracownikiem tymczasowym jest pracownik zatrudniony przez agencję pracy tymczasowej, kierowany do wykonywania pracy tymczasowej na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy użytkownika”.
To oznacza, że:
- formalnym pracodawcą jest agencja pracy tymczasowej,
- faktyczna praca odbywa się u pracodawcy użytkownika,
- zatrudnienie jest z zasady krótkoterminowe lub sezonowe.
Przykład:
👷♂️ Michał, student, został zatrudniony przez agencję XYZ Praca Sp. z o.o. i na jej zlecenie wykonuje magazynowe prace sezonowe w firmie kurierskiej. Nie podpisał żadnej umowy bezpośrednio z tą firmą – jego umowę o pracę zawarto z agencją. Michał jest więc pracownikiem tymczasowym.
Kto jest pracownikiem niepełnosprawnym?
Pracownikiem niepełnosprawnym jest osoba, która:
- pozostaje w stosunku pracy w rozumieniu Kodeksu pracy (czyli ma np. umowę o pracę),
- posiada ważne orzeczenie o niepełnosprawności.
Zgodnie z art. 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, osobą niepełnosprawną jest osoba, która legitymuje się orzeczeniem o:
- znacznym, umiarkowanym lub lekkim stopniu niepełnosprawności (wydanym przez właściwy organ),
- całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy (orzeczenie ZUS),
- niepełnosprawności – wydanym przed ukończeniem 16. roku życia.
Poziomy niepełnosprawności – jak je rozumieć?
| Rodzaj orzeczenia (ZUS) | Odpowiada stopniowi niepełnosprawności |
|---|---|
| Całkowita niezdolność do pracy i do samodzielnej egzystencji | znaczny stopień |
| Całkowita niezdolność do pracy | umiarkowany stopień |
| Częściowa niezdolność do pracy | lekki stopień |
⚖ Zgodnie z wyrokiem SN z 29.09.2021 r. (II USKP 68/21):
Za osobę o znacznym stopniu niepełnosprawności uznaje się taką, która łącznie:
- ma naruszoną sprawność organizmu,
- jest niezdolna do pracy albo zdolna tylko w warunkach pracy chronionej,
- potrzebuje stałej lub długotrwałej pomocy innej osoby w codziennym funkcjonowaniu.
„Zatrudniony” – jedno słowo, różne znaczenia w ustawach
Pojęcie „zatrudnionego” nie zawsze oznacza to samo. W zależności od kontekstu ustawowego może obejmować zarówno pracowników, jak i osoby pracujące na podstawie umów cywilnoprawnych.
1. Ustawa o pracowniczych planach kapitałowych (PPK)
Tutaj „zatrudniony” to nie tylko pracownik, ale również zleceniobiorca czy osoba wykonująca pracę agencyjną, jeżeli spełnia określone warunki (np. podlega obowiązkowym składkom emerytalnym i rentowym).
2. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego (art. 3 pkt 5 u.o.h.)
W tym przypadku „zatrudniony” oznacza wyłącznie osoby wykonujące pracę na podstawie umów cywilnoprawnych, a nie na podstawie stosunku pracy.
3. Kodeks pracy – art. 261 k.p.
Odwołuje się do „stosunku prawnego będącego podstawą świadczenia pracy innym niż stosunek pracy”. Oznacza to zlecenia, dzieła itp.
Pracownik z orzeczeniem o niepełnosprawności przed 16. rokiem życia
Warto wspomnieć, że zgodnie z art. 4a ustawy o rehabilitacji zawodowej, za osobę z orzeczeniem o niepełnosprawności w rozumieniu Kodeksu pracy uznaje się również osobę, której niepełnosprawność została stwierdzona przed ukończeniem 16 lat.
Przykład:
📄 Julia, 25-letnia księgowa, posiada orzeczenie o niepełnosprawności wydane w dzieciństwie. Jej obecne zatrudnienie w biurze rachunkowym traktowane jest jak zatrudnienie osoby niepełnosprawnej, co umożliwia np. pracodawcy uzyskanie dofinansowania z PFRON.
Podsumowanie
Zrozumienie, kto jest pracownikiem w rozumieniu prawa pracy, ma kluczowe znaczenie zarówno dla pracodawców, jak i dla osób zatrudnionych. Tylko osoby spełniające konkretne warunki (osobiste świadczenie pracy, odpowiednia forma prawna zatrudnienia) mogą korzystać z pełnej ochrony wynikającej z Kodeksu pracy. Jednocześnie inne osoby wykonujące pracę zarobkową mogą mieć prawa np. do reprezentacji związkowej lub udziału w PPK – nawet jeśli nie są formalnie pracownikami.
Podstawa prawna
- art. 2, art. 22 § 2, art. 25, art. 68, art. 73, art. 76, art. 77, art. 261 – Kodeks pracy
- art. 11 pkt 1 – ustawa o związkach zawodowych
- art. 2 pkt 2 – ustawa o zatrudnianiu pracowników tymczasowych
- art. 1, 4, 4a, 5 – ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
- art. 12 ust. 2 i 3, art. 13 ust. 5, art. 119 ust. 2 i 3 – ustawa o emeryturach i rentach z FUS
- wyrok SN z 29.09.2021 r., II USKP 68/21
- uchwała SN z 21.01.2009 r., II PZP 13/08
Tematy porad zawartych w poradniku:
- definicja pracownika kodeks pracy
- granice wieku zatrudnienia
- zatrudnienie osób niepełnosprawnych
- pracownik tymczasowy
- różnice między umową o pracę a zleceniem