Suma ubezpieczenia to maksymalna kwota, jaką ubezpieczyciel wypłaci w razie szkody. W praktyce jest ona ustalana na etapie zawierania umowy i nie zmienia się w trakcie jej obowiązywania, chyba że strony przewidziały w polisie odpowiednie klauzule waloryzacyjne. Problem pojawia się w sytuacjach nadzwyczajnych, takich jak wysoka inflacja, kryzys gospodarczy, czy katastrofa naturalna, gdy koszty naprawy szkód znacząco przewyższają ustalony wcześniej limit.
Pytanie, które coraz częściej pojawia się w praktyce, brzmi: czy można podwyższyć sumę ubezpieczenia już po zawarciu umowy, powołując się na ogólne przepisy Kodeksu cywilnego – a dokładnie na art. 358¹ § 3 oraz art. 357¹ k.c.?
1. Dlaczego w ogóle może zabraknąć sumy ubezpieczenia?
Suma ubezpieczenia może się „wyczerpać” w dwóch podstawowych sytuacjach:
- Po kilku wypłatach odszkodowania – w polisach, gdzie suma jest odnawialna dopiero po odnowieniu umowy.
- Gdy szkoda przewyższa ustalony limit – co może zdarzyć się np. w wyniku skokowego wzrostu cen materiałów i usług po katastrofie lub w czasie inflacji.
Jeżeli suma ubezpieczenia nie pokrywa w pełni szkody, poszkodowany otrzymuje jedynie kwotę z polisy, a resztę musi pokryć z własnej kieszeni. To rodzi pytanie, czy prawo pozwala na sądowe zwiększenie tego limitu.
2. Dwa mechanizmy prawne: waloryzacja sądowa i rebus sic stantibus
W teorii istnieją dwie podstawy prawne, które mogą pozwolić na zwiększenie sumy ubezpieczenia:
2.1. Waloryzacja sądowa – art. 358¹ § 3 k.c.
Treść przepisu:
„Jeżeli z powodu istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza spełnienie świadczenia pieniężnego w pierwotnej wysokości miałoby rażąco nieuzasadnione skutki, sąd może – po rozważeniu interesów stron – oznaczyć wysokość świadczenia na nowo.”
Problem w ubezpieczeniach:
Świadczenie odszkodowawcze traktuje się często jako świadczenie niepieniężne spełniane w pieniądzu (czyli pieniądze są tylko formą realizacji obowiązku przywrócenia stanu sprzed szkody). To powoduje, że nie spełnia ono przesłanek waloryzacji sądowej – przepis mówi o zobowiązaniach pieniężnych sensu stricto.
Takie stanowisko zajmuje m.in. M. Orlicki, który podkreśla, że jeśli waloryzacja na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. jest wykluczona, to należy zbadać, czy w danym przypadku można zastosować art. 357¹ k.c. (klauzulę rebus sic stantibus).
Podobny pogląd prezentują E. Kowalewski i M. Serwach, wskazując, że przeszkodą jest sam charakter świadczenia odszkodowawczego.
2.2. Klauzula rebus sic stantibus – art. 357¹ § 1 k.c.
Treść przepisu:
„Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może – po rozważeniu interesów stron – oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet rozwiązać umowę.”
Zastosowanie w ubezpieczeniach:
Przepis ten ma szersze zastosowanie niż waloryzacja sądowa – można go użyć wobec każdej umowy, w tym ubezpieczenia. Otwiera to drogę do zmiany wysokości sumy ubezpieczenia, gdy nastąpią nadzwyczajne okoliczności (np. kryzys gospodarczy, klęska żywiołowa).
3. Poglądy dopuszczające zwiększenie sumy
Niektórzy eksperci (np. M. Krajewski) twierdzą, że można stosować waloryzację sądową także w przypadku sumy ubezpieczenia, jeśli wysokość szkody przekroczy ustalony limit odpowiedzialności, a zobowiązanie ubezpieczyciela staje się wtedy „czystym” zobowiązaniem pieniężnym.
Wówczas – argumentuje Krajewski – mechanizm związany z naturą świadczenia odszkodowawczego przestaje działać, a można sięgnąć po art. 358¹ § 3 k.c.
Podobne stanowisko zajmuje B. Kucharski, który uważa, że pojęcia „oznaczenie sposobu wykonania zobowiązania” czy „oznaczenie wysokości świadczenia” w art. 357¹ k.c. należy interpretować szeroko – tak, aby sąd mógł dostosować stosunek prawny do zmienionych realiów.
Według niego zmiana sumy ubezpieczenia może być jedną z takich modyfikacji. Przy waloryzacji sądowej Kucharski powtarza argument Krajewskiego: jeśli szkoda przewyższa sumę, to właśnie suma – a nie szkoda – określa wysokość zobowiązania pieniężnego, które może być waloryzowane.
4. Stanowisko sądów w sprawie zwiększenia sumy ubezpieczenia
Judykatura w większości przypadków nie dopuszcza stosowania art. 358¹ § 3 k.c. do świadczeń odszkodowawczych. Powód jest ten sam, co w poglądach części doktryny – charakter tych świadczeń sprawia, że nie spełniają one przesłanek waloryzacji sądowej.
Jednak sądy dopuszczają zmianę sumy ubezpieczenia na podstawie art. 357¹ k.c. (klauzuli rebus sic stantibus), jeżeli wystąpią nadzwyczajne i nieprzewidziane okoliczności powodujące, że wypłata odszkodowania w ustalonej pierwotnie wysokości groziłaby rażącą stratą dla ubezpieczonego.
Oznacza to, że w wyjątkowych sytuacjach suma ubezpieczenia nie tylko może się wyczerpać, ale też może zostać zwiększona orzeczeniem sądu. W efekcie rośnie odpowiedzialność ubezpieczyciela, a ryzyko ograniczenia odszkodowania maleje.
5. Wyjątki i ograniczenia
Są sytuacje, w których waloryzacja sądowa lub zastosowanie klauzuli rebus sic stantibus będzie wyłączone:
- gdy umowa była zawierana już w okresie hiperinflacji lub innej nadzwyczajnej zmiany stosunków (bo strony mogły przewidzieć te warunki),
- gdy w umowie istnieje mechanizm automatycznej waloryzacji sumy (np. indeksacja do inflacji),
- w odniesieniu do niektórych umów zawieranych przez przedsiębiorców – tu sądy mogą być bardziej restrykcyjne, uznając, że przedsiębiorca powinien przewidzieć ryzyko rynkowe.
6. Praktyczne przykłady
🏠 Przykład 1 – Konsument i pożar domu w czasie kryzysu
Pani Barbara wykupiła polisę mieszkaniową na 400 000 zł w 2022 roku. W 2024 roku kraj dotknęła wysoka inflacja – ceny materiałów budowlanych wzrosły o 120%. Po pożarze domu koszt odbudowy wyniósł 900 000 zł.
Ubezpieczyciel odmówił podwyższenia sumy, powołując się na warunki umowy. Pani Barbara wystąpiła do sądu, powołując się na art. 357¹ k.c., wskazując na nadzwyczajną zmianę stosunków. Sąd uwzględnił rosnące koszty odbudowy i zwiększył sumę ubezpieczenia, co pozwoliło na uzyskanie dodatkowych środków.
🏭 Przykład 2 – Przedsiębiorca i zniszczenie zakładu
Firma „Stal-Met” miała polisę od zdarzeń losowych z sumą 2,5 mln zł. W 2025 roku huragan zniszczył hale produkcyjne. Naprawa miała kosztować 5 mln zł, a ceny stali wzrosły o 90%.
Właściciel złożył pozew, powołując się zarówno na art. 357¹ k.c., jak i na argumentację, że po wyczerpaniu sumy ubezpieczenia świadczenie ubezpieczyciela staje się czystym zobowiązaniem pieniężnym, które można waloryzować na podstawie art. 358¹ § 3 k.c..
Sąd uznał, że w tej szczególnej sytuacji zastosowanie ma klauzula rebus sic stantibus, co umożliwiło częściowe zwiększenie sumy.
7. Wnioski praktyczne dla osób prywatnych i przedsiębiorców
- Waloryzacja sądowa (art. 358¹ § 3 k.c.) – trudna do uzyskania, ale możliwa w przypadku, gdy suma ubezpieczenia przestaje pełnić funkcję odszkodowawczą, a staje się zobowiązaniem pieniężnym sensu stricto.
- Klauzula rebus sic stantibus (art. 357¹ k.c.) – bardziej elastyczna i częściej stosowana przez sądy w ubezpieczeniach.
- Dowody są kluczowe – konieczne są ekspertyzy pokazujące wzrost kosztów lub nadzwyczajną zmianę sytuacji gospodarczej.
- Ostrożność w przedsiębiorstwach – firmy muszą wykazać, że nie mogły przewidzieć zmiany stosunków przy zawieraniu umowy.
- Warto działać szybko – pozew najlepiej złożyć jeszcze w trakcie trwania umowy, zanim nastąpi całkowite wyczerpanie sumy.
8. Podsumowanie
Podwyższenie sumy ubezpieczenia w trakcie trwania umowy jest możliwe, ale wymaga spełnienia rygorystycznych warunków i najczęściej kończy się sporem sądowym. Art. 357¹ k.c. daje szersze możliwości niż art. 358¹ § 3 k.c., ale w obu przypadkach kluczowe jest wykazanie nadzwyczajnych, nieprzewidzianych okoliczności oraz rażącej straty po stronie ubezpieczonego.
📜 Podstawa prawna
- art. 358¹ § 3 – Kodeks cywilny
- art. 357¹ § 1 – Kodeks cywilny
Tematy porad zawartych w poradniku
- waloryzacja sądowa w ubezpieczeniach
- klauzula rebus sic stantibus a odszkodowanie
- zwiększenie sumy ubezpieczenia 2025
- odszkodowanie a wzrost cen
- podwyższenie odpowiedzialności ubezpieczyciela
Przydatne linki
- https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19640160093/U/D19640093Lj.pdf – Kodeks cywilny
- https://rf.gov.pl/ – Rzecznik Finansowy
- https://uokik.gov.pl/ – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
- https://www.knf.gov.pl/ – Komisja Nadzoru Finansowego