W sytuacji, gdy wierzyciel prowadzi egzekucję nie tylko przeciwko dłużnikowi, ale także przeciwko jego małżonkowi, ten drugi nie jest pozbawiony możliwości obrony. Polskie prawo przewiduje dla niego merytoryczny środek ochrony – powództwo opozycyjne, oparte na art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c.. Pozwala ono małżonkowi dłużnika żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności, jeżeli egzekwowane świadczenie wierzycielowi nie należy się. To istotny instrument, który może zapobiec niesprawiedliwemu uszczupleniu majątku wspólnego. W niniejszym poradniku wyjaśniam, kto i kiedy może z tego skorzystać oraz na jakich warunkach.
🔍 Kiedy małżonek dłużnika może wnieść powództwo opozycyjne?
Zgodnie z art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c.:
„Dłużnik może w drodze powództwa żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenia, jeżeli małżonek, przeciwko któremu sąd nadał klauzulę wykonalności na podstawie art. 787 k.p.c., wykaże, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi nie należy się (…).”
W praktyce oznacza to, że małżonek dłużnika, który nie był stroną procesu przeciwko swojemu współmałżonkowi, ale na podstawie klauzuli wykonalności nadanej przez sąd (art. 787 lub 787¹ k.p.c.) może być obciążony egzekucją, ma prawo się bronić.
Powództwo opozycyjne w takim przypadku:
- nie zmierza do podważenia orzeczenia przeciwko dłużnikowi,
- ale może prowadzić do ograniczenia lub pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego w odniesieniu do małżonka dłużnika (czyli np. uniemożliwić egzekucję z majątku wspólnego).
🛡 Jakie zarzuty może podnieść małżonek dłużnika?
Zarzuty mogą pochodzić z dwóch źródeł:
- Zarzuty z własnego prawa – dotyczą bezpośrednio sytuacji prawnej małżonka dłużnika.
- Zarzuty z prawa dłużnika (współmałżonka) – czyli argumenty, które przysługiwały dłużnikowi, ale nie zostały przez niego wcześniej podniesione.
Przykłady zarzutów z własnego prawa:
- brak zgody na czynność prawną z art. 41 § 1 k.r.o. (np. nieważność zgody),
- odwołanie lub uchylenie się od skutków zgody (np. z powodu błędu, groźby),
- własna wierzytelność, którą małżonek chce potrącić z długiem współmałżonka.
✔ Małżonek dłużnika może podnosić takie zarzuty bez względu na to, kiedy miały miejsce zdarzenia, na których są oparte.
Przykłady zarzutów z prawa dłużnika:
- wygaśnięcie zobowiązania wskutek spełnienia świadczenia,
- nieważność czynności prawnej będącej źródłem zobowiązania,
- przedawnienie.
⚠ W świetle dominującej wykładni art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c., małżonek może powołać się tylko na takie zarzuty, których współmałżonek nie mógł wcześniej podnieść. Jednak pogląd ten bywa krytykowany jako zbyt rygorystyczny – co omówimy w kolejnych częściach.
⚖ Przykład 1 – zgoda fakultatywna nieważna
Pani Elżbieta nie wiedziała, że jej mąż Rafał zaciągnął zobowiązanie w wysokości 150 000 zł wobec prywatnego inwestora. Podpisała zgodę na tę czynność, ale później dowiedziała się, że została wprowadzona w błąd – nie wiedziała, że chodzi o pożyczkę z tak wysokim oprocentowaniem. Po wygranym przez wierzyciela procesie przeciwko Rafałowi, sąd nadał klauzulę wykonalności również przeciwko Elżbiecie. W takim przypadku może ona wytoczyć powództwo opozycyjne, powołując się na nieważność udzielonej zgody jako zarzut z własnego prawa.
⚖ Przykład 2 – wierzytelność została wcześniej spłacona
Pan Krzysztof spłacił zobowiązanie swojej żony Moniki (dłużniczki) z własnych środków osobistych, zanim wierzyciel uzyskał klauzulę wykonalności również przeciwko niemu. Monika nie zakwestionowała tytułu wykonawczego w swoim imieniu. Krzysztof, jako małżonek dłużnika, może sam wnieść powództwo opozycyjne, wykazując, że zobowiązanie wygasło – a więc egzekwowane świadczenie wierzycielowi się nie należy.
Jak złożyć powództwo opozycyjne?
Przebieg i warunki skutecznego wniesienia sprawy do sądu
Skoro już wiesz, że jako małżonek dłużnika masz prawo się bronić, pora przyjrzeć się jak prawidłowo zainicjować powództwo opozycyjne oraz jakie przesłanki musisz spełnić, aby sąd w ogóle je rozpoznał.
🧾 Wymogi formalne pozwu opozycyjnego
Pozew powinien spełniać ogólne wymogi pisma procesowego (art. 126 k.p.c.) oraz zawierać:
- dokładne oznaczenie sądu,
- dane powoda (czyli małżonka dłużnika) oraz pozwanego (wierzyciela),
- określenie żądania (np. „wnoszę o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego z dnia…”),
- uzasadnienie zawierające zarzuty i ich podstawę (fakty i dowody),
- załączniki (np. odpis tytułu wykonawczego, dokumenty potwierdzające zarzuty).
📍 Opłata sądowa wynosi co do zasady 5% wartości przedmiotu sporu, ale nie mniej niż 100 zł i nie więcej niż 200 000 zł (art. 13 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).
⏳ Kiedy można wytoczyć powództwo?
Powództwo opozycyjne można wnieść:
- po nadaniu klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika,
- nawet przed wszczęciem egzekucji – choć praktycznie często jest ono reakcją na działania komornika.
⚠️ Istotne jest jednak to, że tytuł wykonawczy musi być ostateczny i wykonalny. Jeśli nie uprawomocnił się jeszcze wyrok lub postanowienie, nie ma podstaw do wytoczenia powództwa opozycyjnego.
🚫 Czego nie wolno w pozwie?
Powództwo opozycyjne nie służy do kwestionowania wyroku wydanego przeciwko małżonkowi dłużnika – nie możesz np. domagać się uchylenia orzeczenia jako takiego. Celem postępowania jest pozbawienie wykonalności istniejącego tytułu wykonawczego w całości lub w części – np. co do odpowiedzialności z majątku wspólnego.
⚠️ O czym musisz pamiętać?
✅ Udowodnij, że świadczenie się nie należy
Musisz przedstawić dowody, że egzekwowane świadczenie:
- w ogóle nie należy się wierzycielowi (np. dług został spłacony, umowa była nieważna),
- lub nie należy się z majątku wspólnego, np. ze względu na nieważność zgody, nieistnienie zobowiązania w chwili jej udzielania, bądź jego wygaśnięcie.
✅ Powołuj się na zarzuty właściwe
Ustal, czy podnosisz zarzuty:
- z własnego prawa (np. własna wierzytelność, nieważność zgody),
- czy z prawa dłużnika (np. zarzut przedawnienia długu).
Dobrą praktyką jest podnoszenie obu typów zarzutów, jeżeli tylko są podstawy.
⚖️ Praktyka sądowa – istotne uwagi
Czy można wnieść pozew przed egzekucją?
Tak, sądy dopuszczają możliwość wniesienia powództwa opozycyjnego nawet zanim komornik rozpocznie działania egzekucyjne. Wystarczające jest samo powstanie tytułu wykonawczego przeciwko małżonkowi dłużnika, co otwiera drogę do takiego powództwa.
Czy sąd bada sprawę tylko formalnie?
Nie. W sprawie z powództwa opozycyjnego sąd przeprowadza postępowanie dowodowe, w którym bada zasadność podniesionych zarzutów. Często są to złożone sprawy wymagające wiedzy z zakresu prawa rodzinnego, egzekucyjnego i materialnego cywilnego.
⚖️ Przykład 3 – egzekucja z wynagrodzenia
Pan Andrzej zaciągnął kredyt na firmę i poddał się egzekucji w akcie notarialnym. Wierzyciel po uzyskaniu tytułu wykonawczego wystąpił o zajęcie wynagrodzenia żony pana Andrzeja, Pani Marii, twierdząc, że należy ono do majątku wspólnego. Maria złożyła pozew opozycyjny, w którym wykazała, że środki te zostały już przekazane na spłatę długu i zobowiązanie wygasło. W toku sprawy sąd ustalił, że dług rzeczywiście został uregulowany, co doprowadziło do pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego w części i umorzenia postępowania egzekucyjnego względem Marii.
Co oznacza „zarzut” w powództwie opozycyjnym?
W języku prawnym „zarzut” nie oznacza po prostu sprzeciwu wobec działań wierzyciela. To konkretne okoliczności faktyczne i prawne, które mogą podważyć zasadność egzekucji. W przypadku małżonka dłużnika chodzi przede wszystkim o:
- Zarzuty z własnego prawa małżonka dłużnika – odnoszą się do sytuacji prawnej tej osoby.
- Zarzuty z prawa dłużnika – czyli te, które mógłby podnieść sam dłużnik.
🧷 Zarzuty z własnego prawa – przykłady i interpretacja
Małżonek dłużnika zawsze może podnosić zarzuty wynikające z jego własnej sytuacji prawnej. Należą do nich m.in.:
✅ Brak skutecznej zgody fakultatywnej
Zgoda wyrażona przez małżonka na zaciągnięcie zobowiązania przez drugiego z małżonków (art. 41 § 1 k.r.o.) musi być ważna i skuteczna. Jeśli:
- zgoda była wyrażona pod wpływem błędu lub groźby,
- zgoda została później skutecznie odwołana,
- osoba udzielająca zgody nie znała istotnych elementów umowy,
to można ją podważyć w powództwie opozycyjnym.
✅ Potrącenie własnej wierzytelności
Jeśli małżonek dłużnika sam posiada wierzytelność wobec wierzyciela (np. z tytułu umowy pożyczki), może zgłosić potrącenie i żądać pozbawienia wykonalności tytułu, w tej części, która została „skompensowana”.
🔄 Zarzuty z prawa dłużnika – ograniczenia i kontrowersje
Obecne brzmienie art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. wskazuje, że małżonek dłużnika może powołać się tylko na takie zarzuty z prawa dłużnika, których dłużnik sam wcześniej nie mógł podnieść.
📌 Oznacza to: jeśli dłużnik mógł – a nie chciał – się bronić, to jego małżonek nie może już tego zrobić.
Ten pogląd jest kontrowersyjny – krytykuje się go jako sprzeczny z Konstytucją RP, zwłaszcza:
- z art. 64 Konstytucji – gwarancją ochrony prawa własności,
- oraz z art. 45 ust. 1 Konstytucji – prawem do sądu.
🔍 Przykład – zaniechanie dłużnika
Mąż pani Wioletty został pozwany o zapłatę 80 000 zł. W procesie nie podniósł zarzutu przedawnienia, choć mógł. Przegrał sprawę. Następnie klauzulę wykonalności nadano również przeciwko Wioletcie. Czy może podnieść zarzut przedawnienia w swoim pozwie opozycyjnym?
➡️ Formalnie – nie (zgodnie z literalną wykładnią art. 840 § 1 pkt 3).
➡️ Funkcjonalnie – powinna móc (ponieważ nie była stroną procesu, a egzekucja narusza jej prawa).
W praktyce sądy coraz częściej przychylają się do poglądu funkcjonalnego, dopuszczając szerszy katalog zarzutów.
📌 Co może zrobić sąd?
Sąd, po rozpoznaniu powództwa opozycyjnego, może:
- pozbawić wykonalności tytuł w całości,
- pozbawić wykonalności w części (np. w zakresie odpowiedzialności z majątku wspólnego),
- oddalić powództwo, jeżeli nie udowodniono skutecznych zarzutów.
📚 Orzecznictwo i praktyka
W praktyce sądów okręgowych i apelacyjnych coraz większe znaczenie przypisuje się sytuacjom, w których małżonek dłużnika:
- nie wiedział o procesie,
- nie brał w nim udziału jako interwenient,
- a mimo to mógłby ponosić pełną odpowiedzialność za cudzy dług.
Stąd coraz częściej:
- doprecyzowuje się pojęcie „zarzutów, których dłużnik nie mógł wcześniej podnieść”,
- stosuje się wykładnię rozszerzającą art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c., zgodnie z konstytucyjnymi zasadami ochrony praw majątkowych.
⚖️ Przykład 4 – odwołanie zgody i konflikt małżonków
Pani Sylwia wyraziła zgodę na pożyczkę zaciągniętą przez jej męża – przedsiębiorcę. Po konflikcie małżeńskim odwołała zgodę i poinformowała wierzyciela. Po pewnym czasie sąd nadał klauzulę wykonalności przeciwko obojgu. Komornik zajął rachunek wspólny. Pani Sylwia wytoczyła powództwo opozycyjne, wskazując:
- brak skuteczności zgody,
- odwołanie zgody,
- własne rozliczenia z wierzycielem.
Sąd uwzględnił pozew w części – pozbawił wykonalności tytuł przeciwko niej w zakresie majątku wspólnego, ale utrzymał wykonalność wobec męża.
Jakie inne środki obrony ma do dyspozycji małżonek dłużnika?
Choć powództwo opozycyjne to najsilniejszy środek merytorycznej obrony, nie jest ono jedyne. W zależności od sytuacji prawnej i faktycznej, małżonek dłużnika może sięgnąć również po inne instrumenty:
🧾 Skarga na czynności komornika (art. 767 k.p.c.)
- Gdy komornik zajmuje składniki majątku wspólnego z naruszeniem przepisów,
- Skuteczna tylko, gdy naruszono przepisy postępowania egzekucyjnego (np. zajęto rachunek wyłączony spod egzekucji),
- 📌 Nie pozwala kwestionować zasadności tytułu wykonawczego.
📤 Wniosek o umorzenie egzekucji (art. 824 § 1 pkt 6 k.p.c.)
- Gdy tytuł wykonawczy został pozbawiony wykonalności (np. wskutek wyroku w sprawie opozycyjnej),
- Ma charakter wtórny – składa się go po uzyskaniu wyroku pozbawiającego wykonalności.
⚔ Powództwo przeciwegzekucyjne osoby trzeciej (art. 841 k.p.c.)
- Służy do ochrony własności zajętego przedmiotu, ale nie do kwestionowania samego tytułu wykonawczego,
- Można je stosować, gdy komornik zajął np. przedmiot należący wyłącznie do majątku osobistego małżonka dłużnika.
📌 Kluczowe ograniczenie: powództwo z art. 841 k.p.c. nie przysługuje, gdy egzekucja toczy się z majątku wspólnego na podstawie tytułu wykonawczego przeciwko jednemu z małżonków.
📌 Kiedy pozew opozycyjny nie pomoże?
- Gdy nie nadano przeciwko Tobie klauzuli wykonalności, a komornik działa wyłącznie w oparciu o art. 776¹ k.p.c.,
- Gdy egzekucja jest prowadzona wyłącznie z majątku osobistego dłużnika,
- Gdy jedynym zarzutem jest tożsamy z zarzutem już oddalonym przez sąd w sprawie przeciwko Twojemu współmałżonkowi (i nie masz nowych dowodów lub podstaw).
✅ Podsumowanie: kluczowe wskazówki
✔ Jeśli przeciwko Tobie została nadana klauzula wykonalności na podstawie art. 787 lub 787¹ k.p.c., możesz się bronić:
- poprzez powództwo opozycyjne z art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c.,
- wskazując na zarzuty:
- z własnego prawa (np. brak zgody, nieważność umowy),
- z prawa dłużnika (np. spłata długu), nawet jeśli nie były wcześniej podniesione.
✔ Nie musisz czekać na rozpoczęcie egzekucji – wystarczy istnienie tytułu wykonawczego.
✔ Zbieraj i zachowuj dowody – sąd rozpoznaje sprawę merytorycznie, a ciężar dowodu spoczywa na Tobie.
✔ Nie zwlekaj – możliwość wniesienia powództwa opozycyjnego ulega przedawnieniu zgodnie z terminami ogólnymi (najczęściej 6 lat, jeśli opiera się o zarzuty cywilne).
📜 Podstawa prawna
- Art. 840 § 1 pkt 3 – Kodeks postępowania cywilnego
- Art. 840² – Kodeks postępowania cywilnego
- Art. 787 i 787¹ – Kodeks postępowania cywilnego
- Art. 767, 824, 841 – Kodeks postępowania cywilnego
- Art. 45 ust. 1 i art. 64 Konstytucji RP
- Art. 41 § 1 – Kodeks rodzinny i opiekuńczy
- Art. 498–502 – Kodeks cywilny
- Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
🧩 Tematy porad zawartych w poradniku
- powództwo opozycyjne małżonka dłużnika
- egzekucja z majątku wspólnego
- art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. w praktyce
- jak pozbawić wykonalności tytuł wykonawczy
- zgoda małżonka a odpowiedzialność za długi