Wbrew pozorom ochrona twórczości projektanta nie kończy się na prawie autorskim. Bardzo często projektanci – niezależnie od tego, czy tworzą dzieła o charakterze twórczym, czy użytkowym – muszą bronić swojego dobrego imienia, wizerunku, nazwiska lub autorskiego wkładu, korzystając z przepisów Kodeksu cywilnego. W tym poradniku wyjaśnimy, czym są dobra osobiste projektanta, kiedy można dochodzić ich naruszenia i jakie środki prawne są dostępne – zarówno na gruncie prawa cywilnego, jak i prawa autorskiego.
🧑🎨 Ten poradnik pomoże Ci, jeśli:
- Twój projekt został opublikowany bez Twojego nazwiska,
- Ktoś publicznie skrytykował Twoje kompetencje w sposób obraźliwy,
- Pracodawca użył Twojego wizerunku bez pytania,
- Chcesz się dowiedzieć, co możesz zrobić w sytuacji naruszenia Twoich praw jako projektanta.
Czym są dobra osobiste projektanta?
Zgodnie z art. 23 Kodeksu cywilnego, dobra osobiste człowieka obejmują takie wartości jak:
- zdrowie,
- wolność,
- cześć,
- nazwisko lub pseudonim,
- wizerunek,
- twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska.
👉 Choć w przepisie nie znajdziemy dosłownie sformułowania „twórczość projektowa”, to nie ulega wątpliwości, że działalność projektanta – architekta, grafika, konstruktora, designera – może podlegać tej ochronie. Ochronie podlega nie tylko to, co jest uznane za „utwór” w rozumieniu prawa autorskiego, ale też elementy towarzyszące projektowi – np. nazwisko autora, forma przedstawienia projektu czy sposób jego eksponowania.
Jakie dobra osobiste są najczęściej naruszane u projektantów?
W praktyce projektanci narażeni są na naruszenie kilku kluczowych dóbr osobistych:
- Nazwisko i autorstwo – brak podpisania projektu lub przypisanie autorstwa komuś innemu.
- Wizerunek – opublikowanie zdjęcia projektanta bez jego zgody (np. na stronie internetowej firmy).
- Dobre imię i reputacja zawodowa – rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji na temat kompetencji, błędów w projektach lub rzekomego nieprofesjonalizmu.
- Swoboda twórcza – zmiana projektu bez wiedzy i zgody twórcy (np. przeróbki architektoniczne).
📌 Pamiętaj: dobra osobiste są niezależne od statusu utworu. Nawet jeśli Twój projekt nie jest „utworem” w rozumieniu ustawy o prawie autorskim, nadal możesz dochodzić ochrony dóbr osobistych na gruncie Kodeksu cywilnego.
Kiedy działanie wobec projektanta jest bezprawne?
Aby móc dochodzić roszczeń z tytułu naruszenia dóbr osobistych, należy wykazać trzy elementy:
- Istnienie dobra osobistego – np. nazwisko, dobre imię, twórczość.
- Zagrożenie lub naruszenie tego dobra przez cudze działanie – np. publikacja bez zgody, zniesławienie, pomówienie.
- Bezprawność tego działania – czyli brak podstawy prawnej (np. zgody projektanta lub innego uprawnienia).
➡️ Zgodnie z art. 24 § 1 k.c.:
„Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne.”
Przykład 1: naruszenie nazwiska projektanta
Anna Wilk zaprojektowała identyfikację wizualną dla nowej linii kosmetyków. Klient zrealizował projekt, ale nigdzie nie zamieścił informacji o autorstwie. Po interwencji odparł, że zapłacił za projekt, więc nie musi oznaczać autorki.
⚠️ To naruszenie dobra osobistego – nazwiska i autorstwa – które można dochodzić w sądzie cywilnym, niezależnie od przepisów prawa autorskiego.
Przykład 2: nieautoryzowane użycie wizerunku
Projektant wnętrz, Tomasz Bednarczyk, wziął udział w konferencji branżowej. Organizatorzy zrobili mu zdjęcie podczas wykładu i opublikowali je w reklamie nowej edycji wydarzenia, sugerując, że znowu wystąpi.
⚠️ To naruszenie prawa do wizerunku – bez zgody uprawnionego nie wolno go publikować ani wykorzystywać komercyjnie.
Jakie roszczenia przysługują projektantowi w przypadku naruszenia dóbr osobistych?
Jeśli jako projektant doświadczysz naruszenia jednego ze swoich dóbr osobistych, masz do dyspozycji kilka możliwych środków ochrony prawnej, opisanych w art. 24 § 1 i § 2 Kodeksu cywilnego. Możesz żądać:
🔹 Zaniechania bezprawnego działania – np. usunięcia publikacji, wycofania materiałów reklamowych zawierających Twój wizerunek lub projekt.
🔹 Usunięcia skutków naruszenia – np. oficjalnych przeprosin, oświadczenia w prasie lub na stronie internetowej.
🔹 Zadośćuczynienia pieniężnego – za doznaną krzywdę niemajątkową (np. upokorzenie, pogorszenie reputacji).
🔹 Zapłaty określonej sumy pieniężnej na cel społeczny – np. na rzecz organizacji wspierających projektantów lub ochronę własności intelektualnej.
🔹 Odszkodowania – jeżeli w wyniku naruszenia dobra osobistego poniosłeś również szkodę majątkową (np. straciłeś klienta lub kontrakt).
Przykład 3: szkoda majątkowa wskutek zniesławienia
Karolina, freelancerka specjalizująca się w projektowaniu UX, została niesprawiedliwie oskarżona przez byłego klienta o kradzież danych użytkowników. Choć zarzuty były nieprawdziwe, zostały opublikowane na portalu branżowym. Straciła dwóch klientów i musiała przerwać negocjacje z agencją, która dowiedziała się o sprawie.
🧾 W tym przypadku możliwe jest nie tylko dochodzenie zadośćuczynienia, ale również odszkodowania za poniesione straty finansowe, zgodnie z art. 415 i nast. k.c.
Ochrona dóbr osobistych a prawo autorskie – czym się różnią?
Chociaż prawo cywilne i prawo autorskie mają wspólny cel – ochronę twórcy – działają na różnych płaszczyznach i w różnym zakresie:
| Element | Ochrona dóbr osobistych (k.c.) | Ochrona praw autorskich (u.p.a.) |
|---|---|---|
| Przedmiot ochrony | Wszystkie dobra osobiste człowieka, także te niezwiązane z twórczością | Tylko utwory (tj. dzieła o indywidualnym i twórczym charakterze) |
| Zakres | Imię, nazwisko, wizerunek, dobre imię, reputacja, prywatność, swoboda twórcza | Autorstwo, integralność utworu, prawo do nadzoru autorskiego, publikacji, nienaruszalności formy |
| Podstawa prawna | art. 23–24 Kodeksu cywilnego | art. 16 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych |
| Charakter ochrony | Powszechny – przysługuje każdemu człowiekowi | Szczególny – przysługuje tylko twórcom utworów |
| Wymóg twórczości? | ❌ Nie – można dochodzić ochrony nawet projektów nietwórczych | ✔ Tak – dzieło musi być utworem w rozumieniu prawa autorskiego |
Jak przygotować się do dochodzenia ochrony dóbr osobistych?
Zanim skierujesz sprawę do sądu, warto odpowiednio się przygotować. Zgromadzenie dowodów i prawidłowe udokumentowanie naruszenia może przesądzić o sukcesie Twojej sprawy.
Co powinien zrobić projektant?
✅ Zachowaj dowody naruszenia
Zrób zrzuty ekranu, wydruki, kopie maili, nagrania – wszystko, co pokazuje naruszenie Twoich praw. Upewnij się, że zawierają one datę i źródło (np. adres strony internetowej, nazwa portalu, nadawca wiadomości).
✅ Ustal tożsamość sprawcy
W przypadku internetu bywa to trudne, ale jeśli publikacja pochodzi od firmy, pracodawcy lub konkretnej osoby – wskaż ją jako potencjalnie odpowiedzialną.
✅ Zachowaj umowy i korespondencję
Jeśli była zawarta umowa o dzieło, licencja lub jakiekolwiek ustalenia – mogą one pomóc wykazać brak zgody lub złamanie warunków współpracy.
✅ Spróbuj polubownego rozwiązania
Zanim wystąpisz na drogę sądową, warto wysłać wezwanie do zaniechania naruszenia i ewentualnie żądanie przeprosin. Czasem wystarczy formalny list, aby sprawca usunął naruszenie.
Jak prawidłowo udzielać zgody na rozpowszechnianie wizerunku?
Jeśli zgadzasz się na wykorzystanie swojego wizerunku – np. w materiałach reklamowych, mediach społecznościowych lub raportach firmowych – zadbaj o formę pisemną. Najlepiej, by zgoda zawierała:
📄 Dokładne wskazanie, czego dotyczy – np. konkretne zdjęcie, materiał wideo, wydarzenie.
📍 Zakres zgody – np. miejsce publikacji, czas trwania, kanały (druk, internet, TV).
❗ Wyraźną klauzulę o niewyrażaniu zgody na dalsze przetwarzanie – jeśli nie chcesz, by materiał był przekazywany innym podmiotom.
Przykładowy wzór:
ZGODA NA ROZPOWSZECHNIANIE WIZERUNKU
Ja, [imię i nazwisko projektanta], wyrażam zgodę na rozpowszechnianie mojego wizerunku utrwalonego na fotografii stanowiącej załącznik do niniejszej zgody, w celach [np. promocji wydarzenia branżowego „Design 2025”], na stronie internetowej organizatora oraz w oficjalnych mediach społecznościowych.
Zgoda obowiązuje do dnia [data końcowa].
[Data i podpis projektanta]
Wskazówki praktyczne – jak dbać o swoje prawa jako projektant?
📌 Zawsze domagaj się podpisywania Twojego nazwiska przy projektach – nawet jeśli nie są one „utworem” w rozumieniu prawa autorskiego.
📌 Zgłaszaj naruszenia od razu – nie czekaj, aż problem eskaluje. Nawet pozornie drobne naruszenia mogą prowadzić do poważnych konsekwencji wizerunkowych.
📌 Korzystaj z pomocy prawnika lub organizacji branżowych – np. Związku Polskich Artystów Plastyków, Izby Architektów, fundacji wspierających twórców.
📌 Zachowuj profesjonalizm w komunikacji – nawet jeśli sprawa Cię dotyka osobiście. Formalne pismo z żądaniem usunięcia naruszenia działa często skuteczniej niż emocjonalna wiadomość e-mail.
📌 Dbaj o swoją markę osobistą – im bardziej jesteś rozpoznawalny i obecny w przestrzeni publicznej, tym łatwiej będzie Ci wykazać naruszenie reputacji.
Podsumowanie
Ochrona dóbr osobistych projektanta to nie tylko teoria – to praktyczne narzędzie do egzekwowania szacunku i przestrzegania prawa wobec Twojej twórczości. Współczesne realia – powszechna obecność w internecie, praca zdalna, szybki obieg informacji – wymagają od projektantów większej czujności i świadomości prawnej. Na szczęście prawo cywilne i autorskie oferują solidny fundament do walki o swoje prawa.
✔ Zwracaj uwagę na to, co publikowane jest z Twoim udziałem.
✔ Nie wahaj się reagować, gdy Twoje nazwisko, wizerunek czy projekty są wykorzystywane bezprawnie.
✔ Pamiętaj, że nawet prosta umowa lub krótka zgoda może Cię zabezpieczyć przed kosztownymi i stresującymi sporami.
Podstawa prawna:
- art. 23, art. 24, art. 415 i nast. – Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 Nr 16 poz. 93)
- art. 16, art. 81 – ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. 1994 Nr 24 poz. 83)
- art. 212 – Kodeks karny (Dz.U. 1997 Nr 88 poz. 553)
Tematy porad zawartych w poradniku:
- ochrona dóbr osobistych projektanta
- prawo do wizerunku projektanta
- naruszenie nazwiska i autorstwa
- zadośćuczynienie dla projektanta
- projekt bez podpisu autora