W polskim systemie podatkowym wszczęcie postępowania karnego skarbowego przez organy podatkowe ma istotne skutki dla podatników – zarówno praktyczne, jak i prawne. W ostatnich latach rośnie liczba przypadków, w których wszczęcie takiego postępowania jest wykorzystywane przez organy nie w celu faktycznego ścigania przestępstw, lecz instrumentalnie, np. by przerwać bieg przedawnienia zobowiązania podatkowego lub wpłynąć na wynik postępowania podatkowego. W tym poradniku przedstawiamy, na czym polega instrumentalne wszczynanie postępowania karnego skarbowego, jakie są granice takich działań oraz jak przedsiębiorca może się przed tym bronić.
Dlaczego temat jest ważny? Co zyskasz, czytając ten poradnik?
Każdy przedsiębiorca i podatnik powinien znać granice uprawnień organów podatkowych oraz rozumieć, jakie ryzyka wiążą się z wszczęciem postępowania karnego skarbowego – nawet, jeśli w praktyce jest to często wykorzystywane narzędzie procesowe. Świadomość praw i obowiązków pozwala skuteczniej się bronić i wyegzekwować uczciwe traktowanie przez urzędników, a także unikać niepotrzebnych kosztów, nerwów i błędów prowadzących do utraty majątku lub renomy firmy.
Czym jest instrumentalne wszczynanie postępowania karnego skarbowego?
Postępowanie karne skarbowe a postępowanie podatkowe – podstawowe różnice
- Postępowanie podatkowe: służy ustaleniu prawidłowej wysokości podatku i wydaniu decyzji podatkowej. Prowadzi je urząd skarbowy lub inny organ podatkowy na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej.
- Postępowanie karne skarbowe: prowadzone jest w sytuacjach podejrzenia popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, zgodnie z Kodeksem karnym skarbowym i Kodeksem postępowania karnego.
Główna różnica: postępowanie podatkowe dotyczy ustalenia prawidłowej wysokości zobowiązania podatkowego, natomiast postępowanie karne skarbowe – odpowiedzialności karnej osoby fizycznej za konkretne czyny zabronione (działanie lub zaniechanie).
Czym jest „instrumentalność” wszczęcia postępowania?
Instrumentalne wszczęcie postępowania karnego skarbowego oznacza podjęcie tej czynności nie w celu realnego ścigania przestępstwa lub wykroczenia skarbowego, lecz wyłącznie po to, by:
- przerwać bieg przedawnienia zobowiązania podatkowego,
- zawiesić biegu postępowania podatkowego,
- wywrzeć presję na podatniku.
Jest to działanie niezgodne z zasadą zaufania obywatela do organów państwa oraz zasadami rzetelnego postępowania administracyjnego i podatkowego.
Jakie są skutki wszczęcia postępowania karnego skarbowego?
Zawieszenie biegu przedawnienia zobowiązania podatkowego
Wszczęcie postępowania karnego skarbowego automatycznie zawiesza bieg terminu przedawnienia podatku (art. 70 § 6 pkt 1 Ordynacji podatkowej). W praktyce oznacza to, że urząd może znacznie wydłużyć czas, przez który może domagać się zapłaty zaległego podatku, nawet jeśli minął już ustawowy okres przedawnienia.
Przykład 1:
Spółka „ABC” z Olsztyna prowadzi działalność od 2016 roku. W 2021 roku urząd skarbowy prowadzi wobec niej kontrolę podatkową dotyczącą rozliczeń VAT za rok 2017. Na początku grudnia 2022 r., kilka tygodni przed upływem terminu przedawnienia, organ podatkowy wszczyna postępowanie karne skarbowe w sprawie „podejrzenia popełnienia przestępstwa skarbowego” i informuje o tym spółkę. W efekcie bieg terminu przedawnienia zostaje zawieszony, a urząd zyskuje kolejne lata na wydanie decyzji i dochodzenie podatku.
Wpływ na przebieg i wynik postępowania podatkowego
Wszczęcie postępowania karnego skarbowego może być powodem do:
- zawieszenia postępowania podatkowego,
- odrzucania wniosków dowodowych podatnika,
- ograniczenia wglądu do akt sprawy,
- wykorzystania materiału dowodowego z innego postępowania (np. protokołów przesłuchań w śledztwie).
Kiedy zawieszenie postępowania podatkowego lub karnego skarbowego jest dopuszczalne?
Warunki zawieszenia postępowania podatkowego
Zgodnie z art. 201 § 1 pkt 2 Ordynacji podatkowej, organ podatkowy zawiesza postępowanie „gdy rozpatrzenie sprawy i wydanie decyzji jest uzależnione od rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego przez inny organ lub sąd”. Zagadnienie wstępne to takie, które musi być rozstrzygnięte przez inny organ lub sąd, a bez jego rozstrzygnięcia nie można wydać decyzji podatkowej.
- Zawieszenie jest uzasadnione tylko wtedy, gdy bez rozstrzygnięcia danej kwestii przez inny organ nie da się zakończyć postępowania podatkowego (wyrok NSA z 4.06.2024 r., II FSK 1114/21).
Warunki zawieszenia postępowania karnego skarbowego
Zgodnie z art. 114a Kodeksu karnego skarbowego, postępowanie w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe może być także zawieszone, jeżeli jego prowadzenie jest w istotny sposób utrudnione ze względu na trwającą kontrolę podatkową, celno-skarbową lub inne toczące się postępowania przed organami podatkowymi, celnymi lub sądami administracyjnymi.
- Zawieszenie nie może być stosowane automatycznie – organy muszą wykazać, że prowadzenie postępowania jest rzeczywiście utrudnione przez inne postępowanie (wyrok WSA w Gliwicach z 10.05.2023 r., I SA/Gl 1368/22).
Błędy organów i przykłady instrumentalnych działań
Najczęstsze błędy i nadużycia
- Wszczynanie postępowania karnego skarbowego krótko przed przedawnieniem zobowiązania – bez realnych podstaw do podejrzenia popełnienia przestępstwa.
- Brak rzeczywistej aktywności organów po wszczęciu postępowania karnego skarbowego – postępowanie toczy się „na papierze”, tylko po to, by zawiesić bieg terminu przedawnienia.
- Zawieszanie postępowania podatkowego lub karnego skarbowego bez istnienia rzeczywistego „zagadnienia wstępnego” – czyli bez uzasadnionej potrzeby oczekiwania na rozstrzygnięcie przez inny organ.
- Wykorzystywanie materiału dowodowego z innych spraw, bez umożliwienia podatnikowi obrony i odniesienia się do dowodów.
Przykład 2:
Jan Nowak prowadzi działalność usługową w Warszawie. W 2023 roku urząd celno-skarbowy wszczyna wobec niego kontrolę dotyczącą podatku VAT za lata 2018-2020. Na miesiąc przed upływem terminu przedawnienia podatku za 2018 rok urząd wszczyna postępowanie karne skarbowe w sprawie „podejrzenia wyłudzenia podatku VAT”, mimo że nie pojawiły się nowe dowody lub okoliczności. Po wszczęciu postępowania karnego nie są wykonywane żadne czynności przez wiele miesięcy. Sąd administracyjny, rozpatrując skargę przedsiębiorcy, uznaje takie działanie za instrumentalne i naruszające zasadę zaufania obywatela do organów podatkowych (wyrok NSA z 30.07.2020 r., I FSK 128/20).
Jakie prawa ma podatnik? Jak się bronić?
Obowiązek kontroli przez sądy administracyjne
Sądy administracyjne mają obowiązek badać, czy wszczęcie postępowania karnego skarbowego nie zostało wykorzystane wyłącznie po to, by przerwać lub zawiesić bieg przedawnienia podatku, a nie w celu ścigania przestępstwa (uchwała NSA z 24.05.2021 r., I FPS 1/21).
Jak skutecznie się bronić?
Jeśli podejrzewasz, że urząd działa instrumentalnie:
- Żądaj ujawnienia dowodów, które uzasadniają wszczęcie postępowania karnego skarbowego – organ powinien wskazać konkretne okoliczności, nie tylko powoływać się na „podejrzenie przestępstwa”.
- Wnieś zażalenie na postanowienie o zawieszeniu postępowania lub inny akt procesowy – uzasadnij, że brak jest rzeczywistego „zagadnienia wstępnego”.
- W skardze do sądu administracyjnego wskazuj na brak rzeczywistej aktywności organów po wszczęciu postępowania karnego oraz brak powiązania pomiędzy czynem a przesłankami zawieszenia.
- Żądaj, aby sąd przeanalizował chronologię czynności organów podatkowych oraz sprawdził, czy wszczęcie postępowania karnego było uzasadnione dowodami (wyrok WSA w Krakowie z 18.11.2021 r., I SA/Kr 1216/21).
Praktyczne wskazówki dla przedsiębiorców
- Prowadź własną dokumentację działań urzędu – notuj daty otrzymania zawiadomień, postanowień, wszczęcia i zawieszenia postępowań, a także przebieg kontroli.
- Bądź aktywny w postępowaniu – składaj wnioski dowodowe, żądaj dostępu do akt sprawy, wnosić uwagi i wyjaśnienia.
- Korzystaj z pomocy profesjonalnego pełnomocnika (radca prawny, doradca podatkowy) – skomplikowane sprawy wymagają wiedzy eksperckiej, zwłaszcza przy sporach z organami podatkowymi.
- Nie przyjmuj bezrefleksyjnie mandatu lub nie poddawaj się dobrowolnie karze – może to mieć wpływ na ocenę materiału dowodowego w postępowaniu podatkowym.
- Monitoruj bieg terminów przedawnienia – sprawdź, czy wszczęcie postępowania karnego nastąpiło tuż przed przedawnieniem i czy po wszczęciu są podejmowane realne czynności.
Podsumowanie – kluczowe wnioski
- Organy podatkowe nie mogą wykorzystywać wszczęcia postępowania karnego skarbowego wyłącznie po to, by przerwać lub zawiesić bieg przedawnienia podatku.
- Wszczęcie postępowania powinno być uzasadnione realnym podejrzeniem popełnienia przestępstwa, a nie jedynie „techniczne”.
- Sądy administracyjne mają obowiązek badać, czy nie doszło do instrumentalnego wykorzystania tej instytucji.
- Przedsiębiorca ma prawo żądać uzasadnienia działań organu, wnosić środki odwoławcze i domagać się ochrony swoich praw przed sądem.
- Każdy przypadek należy oceniać indywidualnie, biorąc pod uwagę przebieg postępowania, dowody i aktywność organu podatkowego.
Podstawa prawna
- art. 84 – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
- art. 70 § 6 pkt 1, art. 201 § 1 pkt 2, art. 120–121, art. 188 – ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa
- art. 114a, art. 1, art. 6 § 2, art. 37 § 1 pkt 6 – ustawa z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy
- art. 17 § 1 pkt 2, art. 4 § 1 pkt 4, art. 8 § 1–2 – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego
- art. 134 § 1 – ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi
- Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej
Tematy porad zawartych w poradniku
- instrumentalne wszczynanie postępowania karnego skarbowego
- zawieszenie biegu przedawnienia zobowiązania podatkowego
- ochrona praw podatnika w postępowaniu podatkowym
- nadużycia organów podatkowych a sądy administracyjne
- wykorzystanie dowodów z innych postępowań podatkowych
Przydatne adresy urzędowe
- https://www.podatki.gov.pl/ – Portal podatkowy Ministerstwa Finansów
- https://www.uokik.gov.pl/ – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
- https://www.nsa.gov.pl/ – Naczelny Sąd Administracyjny
- https://orzeczenia.nsa.gov.pl/ – Orzeczenia sądów administracyjnych