W postępowaniu karnym kluczową rolę odgrywa zbieranie dowodów, a od poprawności tej procedury często zależy ostateczny wynik sprawy. Niniejszy poradnik wyjaśnia, czym jest inicjatywa dowodowa organu w postępowaniu przygotowawczym, jakie są jej podstawy prawne oraz jakie praktyczne skutki niesie zarówno dla organów ścigania, jak i stron postępowania.
Dlaczego temat inicjatywy dowodowej jest istotny?
Zrozumienie, kto i na jakich zasadach może przeprowadzać dowody na etapie postępowania przygotowawczego, pozwala nie tylko lepiej przygotować się do sprawy – zarówno jako pokrzywdzony, jak i podejrzany – ale również wykorzystać przysługujące prawa, np. prawo udziału w czynnościach dowodowych czy zgłaszania własnych wniosków. Warto wiedzieć, jak wygląda rola prokuratora, policji oraz innych uprawnionych organów i co realnie oznacza tzw. inkwizycyjny charakter postępowania przygotowawczego.
Zasady inicjatywy dowodowej organu w postępowaniu przygotowawczym
Podstawy prawne i zmiany w przepisach
Od 15 kwietnia 2016 r. obowiązuje znowelizowane brzmienie art. 167 Kodeksu postępowania karnego, które wprowadza zasadę, że „dowody przeprowadza się na wniosek stron lub z urzędu” (art. 167 § 1 k.p.k. – Kodeks postępowania karnego). Zgodnie z tym przepisem, sąd (ale też organy prowadzące postępowanie przygotowawcze) mają nie tylko prawo, ale także obowiązek przeprowadzenia dowodu z urzędu zawsze, gdy wymaga tego prawidłowe ustalenie okoliczności sprawy.
W praktyce oznacza to, że:
- Organy prowadzące postępowanie przygotowawcze (najczęściej prokurator, policja, CBA czy ABW) same inicjują czynności dowodowe – zbierają i zabezpieczają dowody, nawet bez jakiejkolwiek inicjatywy ze strony uczestników postępowania.
- Strony (podejrzany, pokrzywdzony) mogą składać własne wnioski dowodowe, ale decyzja o ich uwzględnieniu należy zawsze do organu prowadzącego postępowanie.
Dla porównania – w okresie 1 lipca 2015 r. – 15 kwietnia 2016 r. obowiązywała odmienna regulacja, która preferowała zasadę kontradyktoryjności (aktywność stron), ograniczając możliwości sądu w zakresie przeprowadzania dowodów „z urzędu”. Obecnie jednak ponownie dominuje model inkwizycyjny, szczególnie w postępowaniu przygotowawczym.
Praktyka działania organu – krok po kroku
1. Czy zachodzi potrzeba przeprowadzenia dowodu?
W postępowaniu przygotowawczym, zgodnie z art. 297 § 1 pkt 5 k.p.k., jednym z głównych celów jest zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów dla sądu. To na organach prowadzących postępowanie (np. prokurator, policja) spoczywa obowiązek podejmowania wszelkich czynności dowodowych, jakie uznają za konieczne. Nie jest wymagany żaden wniosek ze strony, by organ przeprowadził dowód.
2. Udział stron i wnioski dowodowe
Chociaż inicjatywa dowodowa organu jest dominująca, strony również mają prawo zgłaszać wnioski o przeprowadzenie określonych dowodów. Jeżeli taki wniosek zostanie złożony, organ ma obowiązek go rozpatrzyć, ale nie musi się do niego przychylić. Niemniej jednak, jeśli wniosek jest zasadny, dowód powinien zostać przeprowadzony.
Co ważne, strona, która złożyła wniosek dowodowy, ma prawo brać aktywny udział w czynności przeprowadzania tego dowodu (art. 315 § 2 k.p.k. – Kodeks postępowania karnego).
3. Sposób przeprowadzenia dowodu
Gdy organ uzna, że dany dowód jest istotny, przeprowadza go z urzędu – bez konieczności wydawania odrębnej decyzji o jego dopuszczeniu. Wynika to m.in. z tajnego charakteru postępowania przygotowawczego – w praktyce organ od razu przystępuje do działania.
Przykład:
- Prokurator w mieście Nowa Wieś prowadzi postępowanie w sprawie wyłudzenia. W toku czynności samodzielnie zabezpiecza dokumentację finansową podejrzanej firmy, a następnie zleca jej analizę biegłemu z zakresu rachunkowości. Ani pokrzywdzony, ani podejrzany nie składali wniosków o te dowody – organ działał z własnej inicjatywy.
4. Prawo stron do udziału w czynności
Zarówno podejrzany, jak i pokrzywdzony, mają prawo żądać udziału w czynnościach przeprowadzania dowodu, nawet jeśli dowód jest przeprowadzany z urzędu (art. 315-318 k.p.k.). Organ powinien powiadomić stronę o terminie i umożliwić jej udział.
Przykłady praktyczne
Przykład 1: Prokurator działa z urzędu
Prokurator w Olsztynie prowadzi śledztwo dotyczące przestępstwa gospodarczego. Na podstawie własnych ustaleń postanawia zabezpieczyć korespondencję mailową podejrzanego. Nie otrzymał w tej sprawie żadnych wniosków dowodowych od stron. Decyzja o przeprowadzeniu tego dowodu została podjęta samodzielnie, bez wydania formalnego postanowienia – wynikało to z potrzeby zabezpieczenia materiału dowodowego jeszcze przed uzyskaniem informacji przez strony.
Przykład 2: Wniosek dowodowy strony
Podejrzany w sprawie karnej o oszustwo w Gorzowie Wielkopolskim wnosi, aby przesłuchać na świadków dwóch swoich współpracowników. Prokurator, po zapoznaniu się z wnioskiem, uznaje go za zasadny i organizuje przesłuchanie tych osób. W przesłuchaniu bierze udział również obrońca podejrzanego, który zadawał pytania świadkom. Całość czynności została przeprowadzona przez organ przygotowawczy, ale na wniosek strony.
Najważniejsze wnioski i praktyczne wskazówki
- Organy postępowania przygotowawczego mają obowiązek samodzielnego zbierania dowodów.
- Strony mogą składać wnioski dowodowe, ale decyzja o ich przeprowadzeniu należy do organu prowadzącego postępowanie.
- Organ nie wydaje odrębnych postanowień o dopuszczeniu dowodu – po prostu go przeprowadza, jeśli uzna to za konieczne.
- Każda ze stron może uczestniczyć w czynności dowodowej, jeśli o to zawnioskuje.
- Brak inicjatywy dowodowej ze strony organu może prowadzić do nierzetelnego zgromadzenia materiału dowodowego, co w praktyce może wpłynąć na dalszy tok postępowania i rozstrzygnięcie sprawy.
Podstawa prawna
- art. 2 § 2, art. 167, art. 297 § 1 pkt 5, art. 298, art. 312, art. 315-318 – Kodeks postępowania karnego
Tematy porad zawartych w poradniku
- inicjatywa dowodowa organu ścigania
- postępowanie przygotowawcze dowody 2025
- prawa stron w śledztwie karnym
- udział pokrzywdzonego i podejrzanego w czynnościach dowodowych
- różnice między dowodami z urzędu a na wniosek stron