Prawo autorskie co do zasady daje twórcy pełną kontrolę nad jego dziełem – decyduje on, kto i w jaki sposób może z niego korzystać. Istnieją jednak sytuacje, w których ustawodawca pozwala na legalne wykorzystanie cudzego utworu bez konieczności uzyskania zgody autora. To właśnie instytucja dozwolonego użytku, będąca jednym z najważniejszych wyjątków od monopolu prawnoautorskiego.
Jej celem jest ochrona interesu publicznego i umożliwienie korzystania z twórczości w określonych sytuacjach – czy to dla celów edukacyjnych, naukowych, informacyjnych, czy osobistych.
Dozwolony użytek – istota i podział
Dozwolony użytek pozwala na korzystanie z utworów w granicach wyznaczonych ustawą, nie naruszając przy tym praw twórcy. W polskim prawie autorskim przepisy dotyczące dozwolonego użytku zostały uregulowane kazuistycznie – czyli poprzez szczegółowe wskazanie każdej możliwej formy korzystania, jej zakresu i celu.
Sądy wielokrotnie podkreślają, że te przepisy muszą być interpretowane ściśle i nie mogą być rozszerzane przez analogię. Jak stwierdził Sąd Apelacyjny w Łodzi:
„Przepisy o dozwolonym użytku, wprowadzające wyjątki w sferze bezwzględnych praw autorskich, podlegają ścisłej interpretacji i nie można ich stosować w drodze analogii. Ewentualne wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść autora”(wyrok SA w Łodzi z 18.09.2013 r., I ACa 406/13, LEX nr 1372327).
Ze względu na interes, który uzasadnia ograniczenie praw twórcy, wyróżniamy dwa rodzaje dozwolonego użytku:
- Dozwolony użytek osobisty (prywatny) – pozwala na korzystanie z utworów wyłącznie w gronie osób bliskich (np. rodziny, przyjaciół). Przykładem może być skopiowanie płyty z muzyką dla własnych potrzeb lub użyczenie książki znajomemu.
- Dozwolony użytek publiczny – obejmuje sytuacje, gdy z dzieła korzysta się w szerszym kontekście, np. na lekcjach w szkole, w pracy naukowej, w mediach czy w działalności bibliotek.
📌 Przykład: Studentka przygotowuje prezentację na zajęcia z historii sztuki. Może legalnie wykorzystać zdjęcia obrazów znalezione w internecie, o ile zrobi to w ramach zajęć dydaktycznych – to przykład dozwolonego użytku publicznego. Jeśli jednak pobrałaby te same zdjęcia i opublikowała na własnym blogu bez zgody autora, naruszyłaby prawo.
Wynagrodzenie dla twórcy – zasada i wyjątki
Co do zasady, w ramach dozwolonego użytku twórcy nie przysługuje wynagrodzenie (art. 34 zdanie trzecie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych). Oznacza to, że autor nie może żądać zapłaty za korzystanie z jego dzieła, jeśli mieści się to w granicach przewidzianych ustawą.
Jednak ustawa przewiduje pięć wyjątków, w których autor ma prawo do wynagrodzenia:
- Publikacje prasowe, radio i telewizja – gdy rozpowszechniane są artykuły, wypowiedzi lub fotografie reporterskie w celach informacyjnych (art. 25 ust. 2 pr. aut.).
- Cele dydaktyczne i naukowe – zamieszczanie fragmentów utworów w podręcznikach, antologiach i wypisach (art. 27¹ pr. aut.).
- Biblioteki publiczne – za użyczanie egzemplarzy książek drukowanych w języku polskim (art. 28 ust. 4 w zw. z art. 35¹ pr. aut.).
- Encyklopedie i atlasy – w przypadku publikacji dzieł plastycznych i fotograficznych, jeśli uzyskanie zgody autora jest niemożliwe z przyczyn obiektywnych (art. 33 pkt 3 pr. aut.).
- Utwory osierocone – gdy twórca lub spadkobierca zażąda rekompensaty po utracie statusu utworu osieroconego (art. 35⁸ ust. 5 pr. aut.).
📄 Przykład: Wydawnictwo edukacyjne w Warszawie przygotowało podręcznik z języka polskiego, w którym umieszczono fragmenty wierszy kilku poetów. Zgodnie z ustawą, autorom (lub ich spadkobiercom) przysługuje wynagrodzenie, mimo że publikacja mieści się w ramach dozwolonego użytku edukacyjnego.
Trzystopniowy test w prawie autorskim (art. 35 pr. aut.)
Nawet jeśli korzystanie z utworu mieści się w granicach dozwolonego użytku, musi dodatkowo spełniać warunki wynikające z tzw. trzystopniowego testu. Jego źródłem jest konwencja berneńska, a polski ustawodawca wprowadził go wprost do art. 35 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którym:
„Dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy”.
Test ten wymaga spełnienia trzech warunków łącznie:
- Korzystanie musi dotyczyć określonych szczególnych przypadków
- Przepisy o dozwolonym użytku w Polsce są ujęte w sposób enumeratywny, czyli ustawodawca wprost wskazał wszystkie dopuszczalne sytuacje.
- Dzięki temu nie ma ryzyka, że ktoś powoła się na dozwolony użytek w sytuacji, której ustawa nie przewiduje.
- Korzystanie nie może naruszać normalnego korzystania z utworu
- Chodzi o to, by autor nie tracił możliwości czerpania normalnych korzyści ekonomicznych z dzieła.
- Należy ważyć interesy twórcy z interesem społecznym i potrzebami osób trzecich.
- W orzecznictwie podkreślono, że np. komercyjna działalność firm monitorujących prasę, które sprzedają dostęp do artykułów, narusza tę zasadę (wyrok NSA z 24.03.2017 r., II OSK 1897/15, LEX nr 2316443).
- Korzystanie nie może godzić w słuszne interesy twórcy
- Twórca powinien mieć zapewnione godziwe i sprawiedliwe wynagrodzenie.
- Naruszeniem może być także ingerencja w dobra osobiste autora, np. brak wskazania jego nazwiska.
- Istnieją jednak formy dozwolonego użytku całkowicie bezpłatne – ustawodawca dopuszcza takie rozwiązania, o ile nie podważają one równowagi między interesami twórcy a interesem publicznym.
📌 Przykład: Firma organizująca kursy online zamieszcza w płatnych materiałach szkoleniowych całe artykuły prasowe bez zgody autorów. Choć edukacja to cel publiczny, takie działanie narusza normalne korzystanie z utworu i słuszne interesy twórców – nie mieści się więc w granicach dozwolonego użytku.
Obowiązki użytkowników w ramach dozwolonego użytku
Dozwolony użytek nie oznacza pełnej swobody. Osoby korzystające z utworów muszą przestrzegać określonych obowiązków, aby nie naruszyć praw autorskich.
Obowiązek podania autora i źródła
Zgodnie z art. 34 pr. aut.:
„Można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości”.
Oznacza to, że:
- należy wskazać imię i nazwisko autora oraz źródło (tytuł, miejsce publikacji, numer czasopisma, adres strony internetowej, nazwa programu radiowego lub telewizyjnego itp.),
- obowiązek ten dotyczy każdej formy dozwolonego użytku,
- w wyjątkowych sytuacjach, gdy podanie pełnych danych jest obiektywnie niemożliwe (np. w przypadku dużej liczby wykonawców na koncercie), ustawodawca dopuszcza odstępstwa.
Konsekwencje niewłaściwego oznaczenia autora
- Brak lub błędne oznaczenie autora jest naruszeniem autorskich praw osobistych twórcy (wyrok SA w Warszawie z 29.12.2000 r., I ACa 768/00, LEX nr 1680500).
- Może to być także traktowane jako naruszenie praw majątkowych – skoro korzystanie wykracza poza dozwolony użytek, autorowi przysługuje wynagrodzenie (wyrok SA w Szczecinie z 21.09.2018 r., I ACa 218/18, LEX nr 2578896).
- Sąd Apelacyjny w Warszawie stwierdził, że samo umieszczenie dzieła w bibliografii nie spełnia wymogu wskazania źródła, jeśli nie ma jasnej informacji o tym, że wykorzystano fragment utworu (wyrok SA w Warszawie z 24.05.2016 r., VI ACa 293/15, LEX nr 2081565).
📄 Przykład: Redaktor lokalnej gazety wykorzystał fragment książki historycznej w artykule, ale nie podał nazwiska autora ani źródła. Choć działanie mieściło się w ramach dozwolonego użytku cytatu, brak oznaczenia źródła spowodował naruszenie praw osobistych twórcy i mógł rodzić odpowiedzialność odszkodowawczą.
Podstawa prawna
- art. 17 – ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 25 ust. 2 – ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 27¹ – ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 28 ust. 4 w zw. z art. 35¹ – ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 33 pkt 3 – ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 34 – ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 35 – ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 35⁸ ust. 5 – ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych
Tematy porad zawartych w poradniku
- dozwolony użytek w prawie autorskim – czym jest i jakie ma ograniczenia
- obowiązki użytkowników korzystających z cudzych utworów
- wynagrodzenie autora a wyjątki od dozwolonego użytku
- trzystopniowy test w prawie autorskim – zasady i przykłady