Zdarza się, że w praktyce nie da się ustalić, który sąd powinien rozpoznać daną sprawę cywilną. Powód nie wie, gdzie ma złożyć pozew, a przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) nie dają jednoznacznej odpowiedzi. W takich sytuacjach wchodzi w grę art. 45 k.p.c., który przewiduje tzw. właściwość delegacyjną. To rozwiązanie wyjątkowe, stosowane dopiero wtedy, gdy żadna z typowych reguł określających sąd miejscowo właściwy nie znajduje zastosowania.
Dzięki temu przepisowi obywatel nie zostaje pozbawiony możliwości dochodzenia swoich praw – nawet w nietypowych przypadkach, np. gdy pozwany mieszka za granicą, nie ma siedziby w Polsce albo nie można ustalić miejsca spełnienia świadczenia.
Kiedy stosuje się art. 45 k.p.c.?
Zgodnie z art. 45 § 1 k.p.c.:
„Jeżeli na podstawie przepisów kodeksu nie można w świetle okoliczności sprawy ustalić właściwości miejscowej, Sąd Najwyższy oznaczy sąd, przed który należy wytoczyć powództwo”.
Od nowelizacji z 2019 r. dodano również § 2:
„O oznaczenie sądu, przed który należy wytoczyć powództwo, występuje sąd, do którego wpłynął pozew”.
Oznacza to, że obecnie powód nie występuje samodzielnie do Sądu Najwyższego. Musi złożyć pozew do dowolnego sądu w Polsce, a dopiero ten sąd – jeśli uzna, że nie może sam ustalić swojej właściwości – zwróci się do SN o wyznaczenie sądu, który będzie rozpoznawał sprawę.
⚠️ W praktyce przepis ten ma charakter wyjątkowy i stosuje się go dopiero wtedy, gdy:
- nie można zastosować właściwości ogólnej (art. 27–30 k.p.c.),
- nie można zastosować żadnej z właściwości przemiennych (np. sądu miejsca wykonania umowy, miejsca zdarzenia powodującego szkodę itp.),
- nie można też ustalić sądu według innych szczególnych reguł.
Jak wygląda procedura?
- Powód składa pozew do sądu, który jego zdaniem mógłby być właściwy.
- Sąd bada swoją właściwość – jeśli stwierdzi, że nie da się jej ustalić na podstawie przepisów, sporządza wniosek do Sądu Najwyższego.
- Sąd Najwyższy w postępowaniu niejawnym wydaje postanowienie, w którym wskazuje konkretny sąd.
- To postanowienie jest niezaskarżalne i wiąże strony.
Co ważne – choć przepisy nie wymagają uzasadnienia postanowienia Sądu Najwyższego, praktyka wskazuje, że powinno ono zawierać przynajmniej krótkie powody rozstrzygnięcia, aby było jasne, dlaczego wybrano dany sąd.
Przykład 1 – spór o zapłatę przeciwko zagranicznemu kontrahentowi
Firma z Krakowa zawarła umowę z kontrahentem z Niemiec. Kontrahent nie ma oddziału w Polsce, a w umowie nie określono sądu właściwego. Przedsiębiorca z Krakowa chce pozwać kontrahenta w Polsce.
- Sąd właściwy ogólny (miejsce zamieszkania/siedziby pozwanego) – odpada, bo pozwany nie ma siedziby w Polsce.
- Właściwość przemienna (np. sąd miejsca wykonania umowy) – nie da się jednoznacznie ustalić, bo część usług świadczono w Niemczech, a część w Polsce.
W takiej sytuacji przedsiębiorca może wnieść pozew np. do Sądu Okręgowego w Krakowie. Ten sąd stwierdzi brak możliwości ustalenia swojej właściwości i wystąpi do Sądu Najwyższego o wskazanie właściwego sądu. SN wyznaczy jeden z sądów w Polsce, np. Sąd Okręgowy w Warszawie, który będzie rozpoznawał sprawę.
Przykład 2 – roszczenie spadkowe wobec osoby nieznanej z miejsca pobytu
Pani Anna z Poznania chce dochodzić roszczenia o dział spadku po zmarłym krewnym. Problem w tym, że główny uczestnik postępowania (brat zmarłego) od wielu lat mieszka za granicą, nie utrzymuje kontaktu z rodziną, a jego aktualny adres nie jest znany.
- Sąd miejsca zamieszkania uczestnika – nie do ustalenia.
- Sąd miejsca położenia majątku – nieruchomości rozrzucone w różnych częściach Polski.
W takiej sytuacji pani Anna składa wniosek o dział spadku do dowolnego sądu, np. w Poznaniu. Ten sąd – jeśli stwierdzi, że nie ma podstaw do przyjęcia sprawy – skieruje pytanie do Sądu Najwyższego. SN wskaże jeden z sądów, który przejmie sprawę.
Dlaczego to ważne dla stron postępowania?
- Bezpieczeństwo procesowe – powód nie ryzykuje, że jego pozew zostanie odrzucony tylko dlatego, że nie można ustalić sądu właściwego.
- Sprawność procedury – zamiast błądzenia między różnymi sądami, Sąd Najwyższy jednoznacznie wskazuje, kto ma rozpoznać sprawę.
- Równość stron – sąd wyznaczony przez SN jest obowiązany do rozpoznania sprawy i żadna ze stron nie może podważyć tej decyzji.
Podsumowanie
Art. 45 k.p.c. pełni funkcję „awaryjnej furtki”, która pozwala każdej osobie wnieść sprawę do sądu, nawet gdy żadne przepisy nie pozwalają ustalić sądu właściwego. Od 2019 r. procedura jest uproszczona – to nie powód, lecz sąd, do którego wpłynął pozew, zwraca się do Sądu Najwyższego.
Pamiętaj: zanim sprawa trafi do SN, trzeba upewnić się, że naprawdę nie można zastosować ani właściwości ogólnej, ani przemiennej. Dopiero wtedy Sąd Najwyższy zdecyduje, który sąd w Polsce rozpozna spór.
Podstawa prawna
- art. 45 § 1–2, art. 27–30, art. 44, art. 357 § 2¹, art. 357 § 5 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 27, art. 28 – Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012
Tematy porad zawartych w poradniku
- właściwość sądu cywilnego art. 45 k.p.c.
- brak możliwości ustalenia sądu właściwego
- procedura wyznaczenia sądu przez SN
- pozew przeciwko zagranicznemu kontrahentowi
Przydatne linki urzędowe
- https://www.sn.pl – Sąd Najwyższy
- https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc – Ministerstwo Sprawiedliwości
- https://eur-lex.europa.eu – Baza aktów prawnych UE