Brak interesu majątkowego w chwili zawarcia umowy ubezpieczenia to jeden z najważniejszych problemów w praktyce obrotu ubezpieczeniowego. Może on prowadzić nawet do nieważności umowy. W doktrynie prawa i praktyce rynku ubezpieczeń istnieje kilka konkurencyjnych poglądów, które różnią się w ocenie, kiedy dokładnie interes powinien istnieć oraz jakie są skutki jego braku. Warto przeanalizować te stanowiska, aby zrozumieć, w jakich sytuacjach ochrona ubezpieczeniowa będzie skuteczna, a kiedy w ogóle nie powstanie.
1. Czym jest interes majątkowy w ubezpieczeniu?
Interes majątkowy to obiektywna potrzeba ochrony określonego dobra (np. domu, samochodu, maszyny), która wynika z tego, że określone zdarzenie losowe może spowodować szkodę w majątku ubezpieczonego.
Bez interesu majątkowego nie ma wypadku ubezpieczeniowego, bo brak jest przedmiotu, którego uszczerbek można by naprawić.
Zgodnie z art. 806 kodeksu cywilnego:
„Umowa ubezpieczenia jest nieważna, jeżeli zajście przewidzianego w niej wypadku jest niemożliwe”.
To oznacza, że brak interesu może powodować nieważność umowy — jeśli uniemożliwia on wystąpienie wypadku.
2. Poglądy w doktrynie na temat momentu powstania interesu
W literaturze można wyróżnić kilka stanowisk:
- Interes powinien istnieć już w chwili zawarcia umowy i w chwili wypadku – to pogląd restrykcyjny, zakładający ścisły związek między chwilą zawarcia a momentem powstania ochrony.
- Wystarczy, że interes powstanie przed wypadkiem – tu dopuszcza się, że w momencie zawarcia umowy interes jeszcze nie istnieje, ale pojawi się przed wystąpieniem zdarzenia losowego.
- Brak interesu w chwili zawarcia umowy i w całym okresie ubezpieczenia = nieważność – to stanowisko m.in. M. Krajewskiego i A. Raczyńskiego.
- Brak interesu po stronie ubezpieczonego = brak możliwości świadczenia ubezpieczyciela – pogląd J.M. Kondka.
- Interes powinien istnieć w chwili zawarcia, ale są wyjątki – pogląd Sz. Byczko, który dopuszcza, że interes może pojawić się w trakcie trwania umowy (np. gdy nabycie rzeczy następuje w drodze art. 169 k.c.).
3. Autorskie stanowisko – interes związany z możliwością zajścia wypadku
Analizując powyższe poglądy, można wyciągnąć wniosek, że najistotniejsze jest powiązanie interesu majątkowego z możliwością zajścia wypadku.
Oznacza to:
- Interes nie musi istnieć w chwili podpisania umowy.
- Musi istnieć najpóźniej w pierwszej chwili materialnego okresu ubezpieczenia (czyli od momentu, gdy ubezpieczyciel zaczyna ponosić odpowiedzialność).
- Oceny istnienia interesu dokonuje się w chwili zawarcia umowy, ale w odniesieniu do tego, czy będzie on istnieć w chwili rozpoczęcia ochrony.
4. Dlaczego to takie ważne? – powiązanie z definicją zdarzenia losowego
Ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (u.d.u.r.) definiuje zdarzenie losowe jako:
„niezależne od woli ubezpieczającego zdarzenie przyszłe i niepewne, którego nastąpienie powoduje uszczerbek w dobrach osobistych lub majątkowych albo zwiększenie potrzeb majątkowych po stronie ubezpieczającego lub innej osoby objętej ochroną ubezpieczeniową” (art. 3 ust. 1 pkt 57 u.d.u.r.).
Brak interesu oznacza, że zdarzenie przewidziane w umowie nie może spowodować uszczerbku — a to automatycznie eliminuje możliwość zakwalifikowania go jako wypadku ubezpieczeniowego.
📌 Przykład praktyczny – brak interesu powoduje nieważność
Firma „Trans-Bis” zawarła w styczniu umowę ubezpieczenia dwóch naczep, które planowała kupić w kwietniu. Zakup nie doszedł do skutku. Ponieważ interes nie istniał w żadnym momencie okresu ubezpieczenia, umowa była nieważna od początku.
5. Chwila rozpoczęcia odpowiedzialności a interes majątkowy
W praktyce zawarcie umowy ubezpieczenia nie zawsze oznacza, że odpowiedzialność ubezpieczyciela zaczyna się tego samego dnia. Wynika to z art. 814 § 1 k.c., który pozwala na ustalenie innej daty rozpoczęcia ochrony.
Dlatego mogą wystąpić trzy sytuacje:
- Umowa podpisana i ochrona zaczyna się od razu – interes zazwyczaj już istnieje.
- Umowa podpisana, ale ochrona rozpoczyna się później – interes musi istnieć w chwili rozpoczęcia ochrony.
- Umowa podpisana „na przyszłość” (np. na rzecz mienia, które dopiero zostanie nabyte) – interes może powstać później, ale jeśli nie powstanie w ogóle, ochrona nie zaistnieje.
6. Umowa ubezpieczenia „warunkowa”
Zdarza się, że przedsiębiorca podpisuje polisę z zastrzeżeniem, że ochrona rozpocznie się dopiero po spełnieniu określonego warunku — np. po nabyciu maszyny lub pojazdu.
W takim przypadku:
- Jeśli warunek się spełni (interes powstanie) → ochrona działa od uzgodnionej daty.
- Jeśli warunek się nie spełni → umowa w ogóle nie powstaje (nie jest to kwestia nieważności, lecz braku ziszczenia się warunku).
📌 Przykład
Pan Adam zamawia w Niemczech linię technologiczną. Zawiera polisę od momentu instalacji urządzenia w zakładzie. Transport się opóźnia, a w efekcie do zakupu w ogóle nie dochodzi. Ponieważ warunek nie został spełniony, umowa ubezpieczenia nie powstaje – a nie jest „nieważna” w sensie art. 806 k.c.
7. Dlaczego ocena interesu następuje przy zawieraniu umowy?
Choć interes powinien istnieć w pierwszej chwili okresu ochrony, to ocena jego istnienia następuje w chwili podpisywania umowy. Wynika to z tego, że już wtedy strony muszą ustalić:
- czy przewidziany w umowie wypadek może zajść w okresie odpowiedzialności,
- czy istnieje podstawa do ponoszenia ryzyka przez ubezpieczyciela.
W praktyce oznacza to, że brak interesu w dniu zawarcia umowy nie powoduje automatycznej nieważności, jeśli w chwili rozpoczęcia ochrony interes już istnieje.
8. Składka a brak interesu
Zgodnie z art. 813 § 1 k.c., składka jest pobierana za okres, w którym ubezpieczyciel ponosi odpowiedzialność.
- Jeśli brak interesu uniemożliwia ponoszenie odpowiedzialności → składka jest nienależna i powinna zostać zwrócona.
- Pogląd przeciwny (zatrzymanie składki w razie gotowości do świadczenia) jest krytykowany, bo prowadziłby do uznania za ważną umowę bez interesu — co jest sprzeczne z art. 806 k.c.
📌 Przykład
Firma „Agro-Pol” zawarła polisę na kombajn, który miał zostać dostarczony w czerwcu. Dostawa została odwołana. Ponieważ kombajn nigdy nie znalazł się w majątku firmy, ubezpieczyciel nie ponosił odpowiedzialności, a składka powinna zostać zwrócona za cały okres.
9. Czy brak interesu musi być trwały?
Nie. Brak interesu w początkowej części okresu ubezpieczenia może nie powodować nieważności, jeśli interes pojawi się później. Kluczowe jest, aby istniał on w chwili wypadku.
Innymi słowy:
- Brak interesu od początku do końca → nieważność.
- Brak interesu na początku, ale późniejsze jego powstanie → ochrona działa od momentu powstania interesu.
10. Moment decydujący – pierwsza chwila okresu materialnego
Podsumowując, pierwsza chwila okresu materialnego ubezpieczenia (moment rozpoczęcia faktycznej ochrony) to punkt odniesienia dla oceny istnienia interesu.
Brak interesu wtedy oznacza brak odpowiedzialności ubezpieczyciela, a w przypadku całego okresu – nieważność umowy.
📌 Przykład – interes pojawia się w trakcie
Pani Katarzyna podpisuje polisę na magazyn, który dopiero buduje. Ochrona ma obowiązywać od momentu oddania obiektu do użytku. Po zakończeniu budowy i odbiorze technicznym magazyn zostaje objęty ochroną. Jeśli po kilku dniach dochodzi do pożaru – ubezpieczenie działa prawidłowo, bo interes majątkowy powstał przed wypadkiem.
11. Wnioski praktyczne
- Nie spiesz się z zawarciem polisy na mienie, którego jeszcze nie posiadasz, chyba że umowa jest warunkowa.
- Przy ubezpieczeniach „na przyszłość” zawsze ustal jasny moment rozpoczęcia ochrony.
- Pamiętaj, że składka należy się tylko za czas, w którym ubezpieczyciel rzeczywiście ponosi odpowiedzialność.
- Brak interesu w chwili zawarcia umowy nie zawsze jest problemem – ale brak w chwili rozpoczęcia ochrony już tak.
Podstawa prawna
- art. 3 ust. 1 pkt 57, art. 4 ust. 1 – ustawa z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej
- art. 806, art. 813, art. 814, art. 823, art. 169 – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
Tematy porad zawartych w poradniku
- interes majątkowy w ubezpieczeniu
- nieważność umowy a brak interesu
- składka ubezpieczeniowa przy braku ochrony
Przydatne adresy urzędowe: