Zmiany w procedurze cywilnej z 2019 roku (tzw. zmiana k.p.c. 2019) w istotny sposób przeorganizowały regulacje dotyczące badania właściwości sądu. Do tego czasu przepisy rozproszone były w art. 200 i 202 k.p.c., co powodowało poważne wątpliwości interpretacyjne. Obecnie całość regulacji znajduje się w art. 200 k.p.c., a art. 202 został z tego zakresu usunięty.
Dzięki tej zmianie ustawodawca przywrócił jasność i logikę w systemie, eliminując sztuczne rozdzielenie przepisów, które sprawiało, że sąd i strony musiały „łączyć” dwie normy pozostające względem siebie w relacji czasowej, a nie systemowej. Teraz cały proces oceny właściwości sądu został ujęty w jednym miejscu, co znacznie ułatwia jego stosowanie.
Dlaczego zmiana była potrzebna?
Przed nowelizacją problem polegał na tym, że:
- art. 200 k.p.c. nakazywał sądowi przekazać sprawę sądowi właściwemu, jeżeli stwierdził swoją niewłaściwość,
- art. 202 k.p.c. określał, kiedy sąd mógł wziąć niewłaściwość pod uwagę.
W praktyce oznaczało to, że art. 202 działał na „przedpolu” art. 200. Najpierw trzeba było sprawdzić, czy sąd w ogóle może badać swoją właściwość (art. 202), a dopiero później – jeśli odpowiedź była pozytywna – zastosować art. 200 i przekazać sprawę do sądu właściwego.
Taki układ powodował wątpliwości legislacyjne, bo norma późniejsza (art. 200) odwoływała się do przesłanek zawartych w przepisie wcześniejszym (art. 202). Było to nielogiczne z punktu widzenia dynamiki postępowania cywilnego.
Nowelizacja ujednoliciła przepisy i obecnie całość regulacji mieści się w art. 200 k.p.c.. To rozwiązanie zostało ocenione pozytywnie zarówno w doktrynie, jak i w praktyce sądowej.
Główna zasada po zmianach – art. 200 § 1¹ k.p.c.
Obowiązujące brzmienie przepisu stanowi:
„Sąd bierze pod rozwagę swoją właściwość z urzędu w każdym stanie sprawy.”
Oznacza to powrót do koncepcji przyjętej już wcześniej w uchwale Sądu Najwyższego z 25 października 1965 r. Od tej pory to sąd, a nie strony, ma czuwać nad własną właściwością.
Jednak ustawodawca przewidział także ważny wyjątek. Jeżeli chodzi o niewłaściwość, którą można usunąć na mocy umowy stron, sąd bierze ją pod uwagę z urzędu tylko do czasu doręczenia pozwu. Po doręczeniu pozwu sąd uwzględnia ją wyłącznie wtedy, gdy pozwany zgłosi stosowny zarzut przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy i należycie go uzasadni.
Dopuszczalność badania niewłaściwości nieusuwalnej
W przypadku niewłaściwości, której nie można naprawić w drodze umowy stron (np. sprawy z właściwością wyłączną, czy właściwość rzeczowa wynikająca z wartości przedmiotu sporu), ustawodawca nie wprowadził żadnych ograniczeń.
➡️ Badanie może nastąpić zarówno z urzędu, jak i na wniosek stron,
➡️ w każdym stadium postępowania – przed doręczeniem pozwu, jak i po jego doręczeniu.
Jeżeli sąd stwierdzi brak właściwości, przekazuje sprawę do sądu właściwego.
Dlaczego ważne jest szybkie przekazanie sprawy?
Z punktu widzenia sprawności postępowania najlepiej, aby niewłaściwość została stwierdzona na możliwie wczesnym etapie. Wynika to z art. 200 § 3 k.p.c., zgodnie z którym:
„Czynności dokonane w sądzie niewłaściwym pozostają w mocy.”
Choć przepisy chronią ważność czynności dokonanych przez sąd niewłaściwy, to właściwe rozpoznanie sprawy powinno odbywać się przed sądem kompetentnym. Dzięki temu to on przeprowadza zasadnicze czynności dowodowe, a nie tylko wydaje wyrok w oparciu o akta sporządzone gdzie indziej.
Badanie właściwości w postępowaniu odwoławczym
Jedną z wątpliwości w doktrynie było to, czy zasada badania właściwości „w każdym stanie sprawy” obejmuje także postępowanie odwoławcze.
Według poglądu dominującego (m.in. Tomasza Szanciły) odpowiedź brzmi: tak.
- „Każdy stan sprawy” oznacza zarówno postępowanie pierwszoinstancyjne, jak i apelacyjne czy zażaleniowe.
- Sąd odwoławczy może więc z urzędu uznać, że to nie on powinien rozpoznawać środek odwoławczy, i przekazać sprawę do innego sądu.
Jednak istnieje tu istotne zastrzeżenie: art. 200 § 1¹ k.p.c. mówi wyłącznie o właściwości własnej sądu, a nie o ocenie właściwości sądu pierwszej instancji.
Granice kontroli sądu odwoławczego
- Tak – sąd odwoławczy bada swoją właściwość w zakresie środka odwoławczego.
- Nie – sąd odwoławczy nie ocenia co do zasady, czy sąd I instancji był właściwy.
Wyjątkiem są sytuacje, gdy chodzi o niewłaściwość rzeczową sądu rejonowego niezależną od wartości przedmiotu sporu. W takich przypadkach art. 378 § 1 k.p.c. (in fine) w związku z art. 379 pkt 6 k.p.c. nakazuje, aby sąd odwoławczy badał tę niewłaściwość z urzędu.
W innych sytuacjach kontrola właściwości sądu I instancji przez sąd II instancji jest możliwa jedynie wtedy, gdy naruszenie przepisów o właściwości mogło mieć wpływ na wynik sprawy.
Badanie właściwości sądu w praktyce – przykłady po nowelizacji k.p.c.
Teoretyczne regulacje najlepiej rozumie się przez pryzmat praktycznych sytuacji. Poniżej znajdziesz przykłady z codziennej działalności gospodarczej i życia prywatnego, które pokazują, jak stosuje się art. 200 k.p.c. po nowelizacji z 2019 r.
1. Spór gospodarczy i umowa o właściwość sądu
Stan faktyczny
Przedsiębiorca Andrzej z Łodzi prowadzi hurtownię materiałów budowlanych. Zawarł umowę z firmą Eco-Bud Sp. z o.o. z Wrocławia. W umowie zapisano, że ewentualne spory będą rozstrzygane przez sąd w Warszawie.
Po roku spółka nie zapłaciła za dostawę towarów i Andrzej wniósł pozew do sądu w Łodzi, bo tak było mu najwygodniej.
Analiza prawna
- Ponieważ strony zawarły umowę o właściwość sądu, mamy do czynienia z niewłaściwością usuwalną.
- Sąd w Łodzi, jeśli stwierdziłby niewłaściwość przed doręczeniem pozwu, musiałby z urzędu przekazać sprawę do sądu w Warszawie.
- Jeżeli jednak pozew został już doręczony, to spółka Eco-Bud musi zgłosić zarzut niewłaściwości przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. W przeciwnym razie sąd w Łodzi rozpozna sprawę mimo zapisu umownego.
Wniosek praktyczny
👉 Przedsiębiorcy muszą pamiętać, że zapis na sąd w umowie nie zadziała automatycznie – pozwany musi go aktywnie podnieść w zarzucie.
2. Sprawa konsumencka – ochrona słabszej strony
Stan faktyczny
Pani Ewa z Rzeszowa kupiła przez internet sprzęt RTV w sklepie z Poznania. Produkt okazał się wadliwy, więc konsumentka wniosła pozew w swoim miejscu zamieszkania – w sądzie w Rzeszowie.
Sprzedawca powoływał się na regulamin sklepu, w którym wskazano sąd w Poznaniu jako właściwy.
Analiza prawna
- W sporach konsumenckich przepisy szczególne przewidują, że konsument ma prawo pozwać przedsiębiorcę we własnym miejscu zamieszkania.
- Postanowienia regulaminu ograniczające to prawo są nieważne.
- Sąd w Rzeszowie jest właściwy i nie powinien przekazywać sprawy.
Wniosek praktyczny
👉 Konsument ma dodatkową ochronę – nie musi jeździć po całym kraju tylko dlatego, że przedsiębiorca wpisał w regulaminie „swój” sąd.
3. Niewłaściwość nieusuwalna – sprawa o nieruchomość
Stan faktyczny
Pan Piotr złożył pozew o wydanie nieruchomości położonej w Białymstoku, ale skierował go do sądu w Warszawie.
Analiza prawna
- Sprawy o prawa rzeczowe na nieruchomości mają właściwość wyłączną sądu miejsca położenia nieruchomości.
- Tego nie można zmienić ani umową stron, ani zarzutem.
- Każdy sąd – niezależnie od etapu – musi z urzędu przekazać sprawę do sądu w Białymstoku.
Wniosek praktyczny
👉 W sprawach nieruchomościowych zawsze obowiązuje sąd miejsca położenia nieruchomości – i tego nie da się „obejść”.
4. Kontrola właściwości w II instancji
Stan faktyczny
Firma TechPol wniosła apelację od wyroku sądu rejonowego w sprawie o zapłatę 150 000 zł.
Analiza prawna
- Sprawy o wartości przedmiotu sporu powyżej 75 000 zł powinny trafić bezpośrednio do sądu okręgowego jako sądu I instancji.
- Tymczasem sprawę rozpoznał sąd rejonowy – czyli sąd niewłaściwy rzeczowo.
- Sąd odwoławczy (okręgowy) musi wziąć tę niewłaściwość pod uwagę z urzędu, bo wynika ona z art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 6 k.p.c.
Wniosek praktyczny
👉 Jeżeli sprawa w I instancji trafi do sądu niewłaściwego rzeczowo, sąd odwoławczy ma obowiązek to naprawić, nawet bez zarzutów stron.
5. Zarzut niewłaściwości – jak go zgłosić?
Pozwany, który chce skorzystać z zapisu umownego na sąd albo podważyć właściwość sądu, musi pamiętać o kilku zasadach:
- zarzut należy zgłosić przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy, czyli najczęściej w odpowiedzi na pozew,
- zarzut musi być należycie uzasadniony – samo stwierdzenie, że „sąd jest niewłaściwy” nie wystarczy,
- jeżeli zarzut nie zostanie zgłoszony w terminie, sąd i tak pozostanie właściwy, nawet wbrew umowie stron.
Kluczowe konsekwencje dla stron postępowania
- Strona wnosząca pozew musi dobrze przeanalizować, który sąd jest właściwy, aby uniknąć niepotrzebnego przekazywania sprawy.
- Pozwany, który chce podnieść zarzut niewłaściwości, musi działać szybko i precyzyjnie.
- Konsumenci mają szczególną ochronę – nie muszą podporządkowywać się klauzulom narzucającym sąd przedsiębiorcy.
- Wartość przedmiotu sporu i przedmiot sprawy (np. nieruchomość) to kryteria, które automatycznie decydują o właściwości sądu.
Podsumowanie – badanie właściwości sądu w praktyce
Nowelizacja k.p.c. z 2019 r. wprowadziła większą przejrzystość w badaniu właściwości sądu, skupiając wszystkie przepisy w jednym miejscu – art. 200 k.p.c.
Najważniejsze zasady, które musisz zapamiętać:
- Sąd zawsze bada swoją właściwość z urzędu, i to w każdym stanie sprawy.
- Jeżeli niewłaściwość można usunąć poprzez umowę stron, sąd bierze ją pod uwagę z urzędu tylko do czasu doręczenia pozwu. Później decyduje zarzut pozwanego.
- Niewłaściwość nieusuwalna (np. w sprawach o nieruchomości, czy wynikająca z wartości sporu) może być badana zawsze i przez każdy sąd.
- Czynności dokonane w sądzie niewłaściwym pozostają ważne, ale lepiej, by kluczowe dowody przeprowadzał sąd właściwy.
- Sąd odwoławczy bada swoją właściwość z urzędu, a oceny sądu I instancji w tym zakresie dokonuje tylko w wyjątkowych sytuacjach (np. niewłaściwość rzeczowa sądu rejonowego).
- Strony muszą pamiętać, że skuteczność zapisu na sąd zależy od aktywności pozwanego – musi on podnieść zarzut niewłaściwości w odpowiednim czasie i należycie go uzasadnić.
Dzięki tym regułom proces staje się bardziej przewidywalny, a błędy proceduralne można wyłapać i skorygować na każdym etapie.
Podstawa prawna
- art. 200 § 1¹–3 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 378 § 1 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 379 pkt 6 – Kodeks postępowania cywilnego
Tematy porad zawartych w poradniku
- badanie właściwości sądu kpc 2025
- zarzut niewłaściwości sądu po doręczeniu pozwu
- właściwość sądu w postępowaniu odwoławczym
Przydatne linki do źródeł urzędowych
- Tekst jednolity k.p.c.: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19640140093/U/D19640093Lj.pdf
- Sąd Najwyższy (orzecznictwo): https://www.sn.pl
- Ministerstwo Sprawiedliwości (informacje o sądach): https://bip.ms.gov.pl