Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/2854 z dnia 13 grudnia 2023 r., znane jako Data Act (DA), wprowadza szczegółowe zasady dotyczące udostępniania danych organom publicznym w wyjątkowych sytuacjach. Jednym z kluczowych elementów tej regulacji jest mechanizm rekompensaty dla posiadaczy danych, którzy zostali zobowiązani do ich przekazania.
W niniejszym poradniku wyjaśniamy:
- kiedy przedsiębiorca może ubiegać się o rekompensatę,
- kto jest jej pozbawiony,
- jak obliczana jest wysokość rekompensaty,
- jakie ograniczenia przewidziano w przepisach.
Kiedy stosuje się art. 20 DA?
Art. 20 DA reguluje mechanizmy rekompensaty dla posiadaczy danych, którzy muszą je udostępnić organom publicznym w trybie rozdziału V DA. Obowiązek ten pojawia się w sytuacji wyjątkowej potrzeby, przewidzianej w art. 15 DA.
Wyjątkowa potrzeba może wystąpić w dwóch przypadkach:
- zagrożenie publiczne – art. 15 ust. 1 lit. a DA,
- inne sytuacje przewidziane prawem – art. 15 ust. 1 lit. b DA.
Od tego, na jakiej podstawie organ występuje o dane, oraz od statusu przedsiębiorcy (mikro, małe, średnie, duże), zależy prawo do otrzymania rekompensaty.
Rekompensata przy zagrożeniu publicznym – art. 15 ust. 1 lit. a DA
W przypadku gdy przedsiębiorca musi udostępnić dane, aby umożliwić reakcję na niebezpieczeństwo publiczne (np. katastrofę naturalną, epidemię, awarię systemu energetycznego), obowiązują szczególne zasady.
- Mikro i małe przedsiębiorstwa – mogą ubiegać się o rekompensatę.
- Średnie i duże przedsiębiorstwa – nie mają prawa do rekompensaty.
Zdaniem unijnego ustawodawcy (motyw 75 preambuły DA) sytuacje zagrożenia publicznego są rzadkie, a korzystanie z przepisów rozdziału V DA nie powinno znacząco obciążać działalności gospodarczej firm. Z tego powodu tylko najmniejsze podmioty zostały objęte ochroną.
W praktyce oznacza to, że średnie i duże przedsiębiorstwa muszą udostępniać dane bezpłatnie. Jedyne, co mogą uzyskać, to publiczne uznanie od organu, który dane odebrał – i to wyłącznie, jeśli sami o to wystąpią.
📌 Przykład
Firma GreenTech S.A. z Wrocławia zajmuje się analizą danych dotyczących jakości powietrza. W wyniku nagłego skażenia środowiska wojewoda zażądał od niej danych w trybie art. 15 ust. 1 lit. a DA. Ponieważ spółka jest dużym przedsiębiorstwem, musiała przekazać dane bez prawa do rekompensaty. Jedyną możliwością uzyskania ekwiwalentu było zwrócenie się do wojewody o publiczne uznanie wkładu firmy w ochronę zdrowia mieszkańców.
Rekompensata w pozostałych przypadkach – art. 15 ust. 1 lit. b DA
Drugą kategorią wyjątkowej potrzeby są sytuacje przewidziane w art. 15 ust. 1 lit. b DA. Nie dotyczą one bezpośredniego reagowania na zagrożenie publiczne, ale innych ważnych interesów publicznych – np. ochrony zdrowia, bezpieczeństwa lub funkcjonowania rynku.
W takich przypadkach zasada jest odmienna niż przy zagrożeniu publicznym:
- prawo do rekompensaty przysługuje wszystkim posiadaczom danych, niezależnie od tego, czy są mikro, małym, średnim czy dużym przedsiębiorstwem.
Jednak należy pamiętać, że zgodnie z art. 15 ust. 2 DA:
„ta podstawa udostępnienia danych nie znajduje zastosowania do mikroprzedsiębiorców i małych przedsiębiorców”.
Oznacza to, że mikro i małe firmy w ogóle nie mają obowiązku przekazywania danych na podstawie art. 15 ust. 1 lit. b DA. W praktyce więc rekompensata na tej podstawie dotyczy wyłącznie średnich i dużych przedsiębiorstw.
📌 Przykład
Średniej wielkości spółka MedicoData Sp. z o.o. z Poznania prowadzi system analizy danych medycznych. Ministerstwo Zdrowia zwróciło się o przekazanie danych w celu monitorowania rozwoju chorób przewlekłych w populacji. Ponieważ wniosek złożono na podstawie art. 15 ust. 1 lit. b DA, spółce przysługiwało prawo do rekompensaty.
Jak oblicza się wysokość rekompensaty? – art. 20 ust. 2 DA
Kolejną istotną kwestią jest sposób ustalenia wysokości rekompensaty. Zgodnie z przepisem:
„Rekompensata musi być zasadna (fair).”
Oznacza to, że posiadacz danych może ubiegać się o zwrot poniesionych kosztów, ale nie o zapłatę za same dane. Rekompensata nie ma charakteru „opłaty za dane”, lecz jest pokryciem wydatków technicznych i organizacyjnych, które przedsiębiorca poniósł, aby zrealizować wniosek.
Do kosztów, które mogą być uwzględnione, zalicza się m.in.:
- koszty techniczne przygotowania danych,
- koszty organizacyjne,
- koszty anonimizacji, pseudonimizacji i agregacji danych,
- koszty dostosowania technicznego systemów,
- rozsądną marżę.
⚠️ Problemem praktycznym jest brak jasnej definicji „rozsądnej marży”. Przedsiębiorca sam określa jej wysokość, ale musi być ona możliwa do uzasadnienia.
Organy publiczne mogą żądać od przedsiębiorcy informacji o sposobie kalkulacji kosztów i marży. Jeśli uznają, że rekompensata jest zawyżona, mogą złożyć skargę do organu krajowego wyznaczonego na podstawie art. 37 DA.
📌 Przykład
Firma DataLogistics S.A. oszacowała koszty przygotowania danych na 40 000 zł, a dodatkowo doliczyła 20% marży. Ministerstwo Infrastruktury uznało, że marża jest zbyt wysoka i złożyło skargę do organu wyznaczonego w Polsce na podstawie art. 37 DA.
Brak rekompensaty w przypadku statystyki publicznej
Choć w większości sytuacji przedsiębiorcy mogą liczyć na rekompensatę, przepisy przewidują istotne ograniczenie.
Posiadacze danych nie mają prawa do rekompensaty, jeżeli dane są udostępniane:
- na podstawie art. 15 ust. 1 lit. b DA,
- a celem jest tworzenie statystyki publicznej,
- i jednocześnie prawo krajowe nie zezwala na sprzedaż danych.
Oznacza to, że jeśli państwo członkowskie wprowadzi zakaz handlu danymi dla celów statystycznych, przedsiębiorcy muszą przekazywać je nieodpłatnie.
Państwa członkowskie mają obowiązek poinformować o tym Komisję Europejską.
📌 Przykład – Polska
W polskim systemie prawnym obowiązuje zasada nieodpłatnego przekazywania danych na potrzeby statystyki publicznej. Wynika to z art. 5 ustawy o statystyce publicznej, zgodnie z którym służby statystyki mogą zbierać dane od podmiotów gospodarki narodowej bez wynagrodzenia.
Następczy charakter rekompensaty – art. 20 ust. 2 DA
Istotną cechą systemu rekompensaty przewidzianego w DA jest jego następczy charakter.
Z przepisu wynika jednoznacznie, że rekompensata ma:
- pokrywać koszty już poniesione,
- być wypłacana po udostępnieniu danych,
- nie stanowić warunku wstępnego przekazania informacji.
👉 Oznacza to, że posiadacz danych nie może odmówić udostępnienia danych do czasu zapłaty rekompensaty. Taka praktyka byłaby sprzeczna z celem regulacji, który zakłada szybkie i sprawne przekazanie danych organom publicznym w sytuacjach wyjątkowych.
📌 Przykład
Firma LogiTrack Sp. z o.o. przekazała dane o przepływach towarów w trybie art. 15 ust. 1 lit. b DA. Spółka poniosła koszty związane z anonimizacją i przygotowaniem danych, dlatego po ich przekazaniu wystąpiła o rekompensatę. Organ nie mógł żądać udostępnienia danych za darmo, ale jednocześnie firma nie miała prawa uzależniać przekazania od wcześniejszej zapłaty.
Podstawa prawna
- art. 15 ust. 1 lit. a – Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/2854 z dnia 13 grudnia 2023 r. w sprawie zasad dotyczących sprawiedliwego dostępu do danych i korzystania z nich (Data Act)
- art. 15 ust. 1 lit. b – Rozporządzenie (UE) 2023/2854 (DA)
- art. 15 ust. 2 – Rozporządzenie (UE) 2023/2854 (DA)
- art. 20 ust. 2 – Rozporządzenie (UE) 2023/2854 (DA)
- art. 37 – Rozporządzenie (UE) 2023/2854 (DA)
- art. 5 – ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej
Tematy porad zawarte w artykule
- Art. 20 Data Act – rekompensata za udostępnienie danych
- kiedy przedsiębiorcy mają prawo do rekompensaty w DA
- rekompensata przy udostępnianiu danych na potrzeby statystyki publicznej
- koszty i marża w rekompensacie za dane
Źródła
- Rozporządzenie Data Act – tekst jednolity (EUR-Lex)
- Ustawa o statystyce publicznej – tekst ujednolicony (ISAP)
📄 Kategoria: Prawo → Prawo gospodarcze
📄 Podkategoria: Prawo unijne / Ochrona danych