Rozporządzenie Data Act (DA) przewiduje możliwość rozstrzygania określonych kategorii sporów przez specjalne sądy polubowne, zwane organami rozstrzygania sporów. Ich funkcjonowanie uregulowane jest w art. 10 DA, a zasady działania opierają się na certyfikacji, której dokonuje państwo członkowskie.
Celem tej instytucji jest zapewnienie przedsiębiorcom i innym podmiotom prostego, szybkiego i taniego sposobu rozwiązania konfliktów, które powstają na tle korzystania z danych – bez konieczności wszczynania długotrwałych postępowań sądowych. Jednocześnie organy te muszą działać zgodnie z najwyższymi standardami etycznymi i merytorycznymi (motyw 52 preambuły DA).
1. Strony sporów i kategorie spraw
Kto może być stroną postępowania?
Zgodnie z art. 10 ust. 1 DA do organów rozstrzygania sporów mogą trafiać sprawy pomiędzy:
- użytkownikami a posiadaczami danych,
- osobami trzecimi a posiadaczami danych,
- posiadaczami danych a odbiorcami danych,
- klientami a dostawcami usług przetwarzania danych (w zakresie art. 23–31 DA – art. 10 ust. 4 DA).
Jakie sprawy mogą być rozpoznawane?
Organy rozstrzygania sporów mogą zajmować się m.in.:
- Spory użytkownik – posiadacz danych, np.:
- ograniczenia lub zakazy dostępu do danych (art. 4 ust. 2 DA),
- decyzje o wstrzymaniu lub zawieszeniu dzielenia się danymi (art. 4 ust. 7 DA),
- odrzucenie wniosku użytkownika o dostęp do danych (art. 4 ust. 8 DA).
- Spory osoba trzecia – posiadacz danych, np.:
- wstrzymanie lub zawieszenie dzielenia się danymi z osobą trzecią na wniosek użytkownika (art. 5 ust. 10 DA),
- odrzucenie wniosku użytkownika o dostęp do danych dla osoby trzeciej (art. 5 ust. 11 DA).
- Spory posiadacz danych – odbiorca danych, np.:
- warunki udostępniania danych (art. 8 DA),
- wysokość rekompensaty za udostępnienie danych (art. 9 DA),
- żądania dotyczące np. usunięcia danych lub zaprzestania obrotu usługami opartymi na danych (art. 10 DA),
- nieuczciwe postanowienia umowne (art. 13 DA).
- Spory klient – dostawca usług przetwarzania danych – w zakresie naruszeń praw klienta lub niewywiązywania się dostawcy z obowiązków wynikających z art. 23–31 DA.
Przykład:
Firma MediAI (odbiorca danych) uznała, że posiadacz danych HealthTrack zaproponował nieuczciwie wysoką rekompensatę za dostęp do danych medycznych, wbrew zasadom art. 9 DA. Zamiast kierować sprawę do sądu powszechnego, strony mogą poddać spór pod rozstrzygnięcie certyfikowanego organu rozstrzygania sporów.
2. Zasady postępowania przed organami
2.1. Dobrowolność
Postępowanie przed organem rozstrzygania sporów ma charakter dobrowolny – udział w nim zależy wyłącznie od decyzji stron konfliktu.
2.2. Modelowe postanowienia umowne
Zgodnie z motywem 55 preambuły DA, organy rozstrzygania sporów powinny opierać się na niewiążących modelowych postanowieniach umownych opracowanych przez Komisję Europejską, które następnie mogą być doprecyzowane w prawie krajowym. W praktyce oznacza to, że każdy organ działa na podstawie własnego regulaminu, ale musi on być spójny z unijnymi wytycznymi.
2.3. Obowiązki informacyjne organu
Przed rozpoczęciem postępowania organ rozstrzygania sporów musi poinformować strony o:
- wysokości opłat,
- albo mechanizmach ich ustalania (np. stawka godzinowa arbitra).
⚠️ DA nie narzuca szczegółowych reguł w tym zakresie – obowiązuje zasada swobody umów.
2.4. Zawisłość sprawy
Zgodnie z art. 10 ust. 7 DA, jeżeli do organu rozstrzygania sporów wpłynie wniosek w sprawie, która jest już rozpatrywana przez:
- inny organ rozstrzygania sporów,
- sąd,
- trybunał (także w innym państwie członkowskim),
organ ma obowiązek odrzucić wniosek.
⚠️ Co ważne – wniesienie sprawy do organu rozstrzygania sporów nie blokuje możliwości skierowania jej do sądu. W przeciwieństwie do niektórych procedur arbitrażowych, sąd powszechny nadal pozostaje właściwy.
2.5. Dowód z opinii biegłego
W postępowaniu przed organami rozstrzygania sporów strony mają prawo do:
- przedstawiania swoich stanowisk i opinii ekspertów,
- doręczenia ich drugiej stronie,
- ustosunkowania się do opinii w rozsądnym terminie (art. 10 ust. 8 DA).
Termin „rozsądny” należy interpretować w świetle art. 10 ust. 9 DA, który nakłada na organ obowiązek rozstrzygnięcia sprawy w ciągu 90 dni od dnia wpływu wniosku.
👉 To wskazuje, że postępowanie ma przede wszystkim charakter pisemny, podobnie jak np. spory rozpoznawane przez EUIPO.
Organ może także zasięgnąć opinii eksperckich z własnej inicjatywy, a strony mają prawo do odniesienia się do nich.
2.6. Koszty postępowania
Zgodnie z art. 10 ust. 2 DA organ musi poinformować strony o opłatach związanych z postępowaniem jeszcze przed jego rozpoczęciem.
Zasady ponoszenia kosztów:
- Spory z art. 4 ust. 3 i 9 oraz art. 5 ust. 12 DA
- jeśli decyzja jest korzystna dla użytkownika lub odbiorcy danych, to posiadacz danych pokrywa wszystkie koszty postępowania oraz zwraca stronie wygrywającej inne rozsądne wydatki (np. koszty zastępstwa prawnego).
- Jeśli decyzja jest korzystna dla posiadacza danych, to użytkownik lub odbiorca nie muszą zwracać kosztów, chyba że organ stwierdzi, że działali w złej wierze.
📌 DA stawia więc w uprzywilejowanej pozycji użytkowników i odbiorców danych – uznając ich często za słabszą stronę sporu, podobnie jak konsumentów w sporach z przedsiębiorcami.
2.7. Związanie decyzją organu i jej uzasadnienie
- Decyzja organu rozstrzygania sporów jest wiążąca tylko wtedy, gdy strony wyraźnie się na to zgodziły (np. podpisując umowę, akceptując regulamin).
- Każda decyzja musi zawierać uzasadnienie i być sporządzona na piśmie lub na trwałym nośniku (art. 10 ust. 9 i 12 DA).
„Trwały nośnik” należy rozumieć zgodnie z art. 2 pkt 10 dyrektywy 2011/83/UE – jako każde urządzenie umożliwiające przechowywanie informacji w sposób pozwalający na ich późniejszy dostęp i odtworzenie w niezmienionej postaci (np. e-mail, plik PDF).
Przykład:
Start-up AgroAI wnosi skargę na producenta maszyn FarmTech, zarzucając mu niesprawiedliwe warunki udostępniania danych. Organ rozstrzygania sporów wydaje decyzję korzystną dla AgroAI i nakazuje FarmTech pokrycie kosztów postępowania. Strony wcześniej podpisały klauzulę, że będą związane decyzją organu – dlatego rozstrzygnięcie ma moc wiążącą.
3. Organy rozstrzygania sporów
3.1. Organy certyfikowane
Organem rozstrzygania sporów w rozumieniu art. 10 DA może być wyłącznie podmiot certyfikowany przez państwo członkowskie.
Warunki uzyskania certyfikacji (art. 10 ust. 5 DA):
- Organ jest bezstronny i niezależny oraz działa na podstawie jasnego, sprawiedliwego i niedyskryminującego regulaminu.
- Dysponuje wiedzą ekspercką – w szczególności na temat zasad sprawiedliwego, rozsądnego i niedyskryminującego udostępniania danych, w tym rekompensaty.
- Jest łatwo dostępny online – za pomocą narzędzi komunikacji elektronicznej.
- Może podejmować decyzje w sposób szybki, skuteczny i oszczędny, przynajmniej w jednym z języków urzędowych UE.
👉 Szczegółowy sposób oceny tych kryteriów pozostawiono państwom członkowskim. Mogą one też wprowadzić dodatkowe procedury, np. cofnięcia lub wygaśnięcia certyfikacji (motyw 52 DA).
Państwa członkowskie mają obowiązek zgłaszać certyfikowane organy Komisji Europejskiej, która publikuje ich wykaz na specjalnej stronie internetowej (art. 10 ust. 6 DA).
3.2. Organy państwowe
DA nie nakłada obowiązku powoływania organów rozstrzygania sporów przez państwa członkowskie. Jeśli jednak zostaną powołane takie organy publiczne, mogą być uznane za certyfikowane automatycznie – z chwilą ich utworzenia, bez dodatkowej procedury certyfikacyjnej.
Oznacza to, że zarówno organy tworzone przez podmioty prywatne, jak i przez państwo, podlegają tym samym minimalnym standardom określonym w art. 10 ust. 5 DA.
3.3. Sprawozdania z działalności
Art. 10 ust. 10–11 DA nakłada na organy rozstrzygania sporów obowiązek sporządzania i publikowania rocznych sprawozdań z działalności.
Obowiązkowe elementy sprawozdania:
- podsumowanie wyników sporów,
- średni czas ich rozstrzygania,
- najczęstsze powody sporów.
Dodatkowo sprawozdanie może zawierać zalecenia dotyczące zapobiegania problemom lub ich rozwiązywania – co ma ułatwiać wymianę dobrych praktyk pomiędzy organami w całej UE.
Podstawa prawna
- art. 10 – Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/2854 z dnia 13 grudnia 2023 r. w sprawie harmonizacji przepisów dotyczących dostępu do danych i ich wykorzystywania (Data Act)
- motywy 52–55 preambuły DA
Tematy porad zawartych w poradniku
- „organy rozstrzygania sporów w Data Act”
- „procedura polubownego rozstrzygania sporów w DA”
- „certyfikacja sądów polubownych w Data Act”
- „koszty i skutki postępowania przed organem rozstrzygania sporów”