W postępowaniu gospodarczym obowiązują znacznie bardziej rygorystyczne zasady zgłaszania i przeprowadzania dowodów niż w innych sprawach cywilnych. Każdy błąd – opóźnienie, nieprecyzyjne sformułowanie wniosku czy pominięcie istotnego faktu – może skutkować utratą możliwości jego wykazania, a w efekcie przegraniem procesu. Dlatego jeśli jesteś przedsiębiorcą, to ten poradnik pomoże Ci zrozumieć, jak prawidłowo przygotować się do sprawy gospodarczej i zabezpieczyć swoje prawa w sądzie.
⚙️ Obowiązek powoływania dowodów na jak najwcześniejszym etapie
W sprawach gospodarczych obowiązuje tzw. prekluzja dowodowa. Oznacza to, że strony muszą przedstawić wszystkie twierdzenia i dowody już w pozwie lub odpowiedzi na pozew. Jeżeli powód lub pozwany nie są reprezentowani przez profesjonalnego pełnomocnika (np. adwokata, radcę prawnego), przewodniczący może wyznaczyć im dodatkowy termin na uzupełnienie braków. To jednak wyjątek, a nie reguła.
👉 Art. 458⁵ § 2 i 3 k.p.c.: „W sprawach gospodarczych powód i pozwany obowiązani są powołać wszystkie twierdzenia i dowody w pierwszych pismach procesowych, chyba że ich powołanie nie było możliwe wcześniej”.
Jeżeli potrzeba powołania nowego dowodu wynikła dopiero później – np. w odpowiedzi na zarzuty drugiej strony – masz tylko dwa tygodnie od momentu, gdy ta potrzeba się ujawniła, na jego zgłoszenie.
📌 Uwaga! Jeśli przekroczysz ten termin – sąd może dowód pominąć, nawet jeśli jest kluczowy dla Twojej sprawy.
🧩 Przykład praktyczny
Pan Tomasz prowadzi hurtownię części motoryzacyjnych. Wytoczył powództwo o zapłatę przeciwko warsztatowi „AutoFix”, który zalegał z płatnością. W pozwie załączył faktury i korespondencję e-mail, ale zapomniał o wezwaniu do zapłaty, które wysłał pocztą.
Pozwany zarzucił brak wymagalności roszczenia. Pan Tomasz przypomniał sobie o wezwaniu i chciał je dołączyć do akt. Niestety – od doręczenia odpowiedzi na pozew minęły trzy tygodnie. Sąd uznał, że dowód został zgłoszony po terminie i go pominął, przez co Tomasz przegrał sprawę.
🔍 Jak prawidłowo formułować wnioski dowodowe?
Nie wystarczy napisać: „wnoszę o przesłuchanie świadka na okoliczność zasadności powództwa” albo „dowód z dokumentu na okoliczność wymagalności”. Tego typu ogólnikowe sformułowania są nieskuteczne.
Zgodnie z art. 235¹ k.p.c., wniosek dowodowy musi:
- precyzyjnie wskazywać dowód, np. nazwisko i adres świadka, dokładny dokument,
- wskazywać fakty, które mają być tym dowodem wykazane, np.: „świadek Jan Kowalski potwierdzi, że w dniu 5 stycznia 2024 r. strony uzgodniły warunki płatności”.
📌 Jeśli wniosek jest nieprecyzyjny – sąd może go po prostu pominąć.
⚠️ Pominięcie dowodu przez sąd – kiedy i dlaczego?
Sąd może pominąć dowód z kilku powodów, m.in.:
- został zgłoszony po terminie (prekluzja),
- wniosek nie spełnia wymogów z art. 235¹ k.p.c.,
- dowód dotyczy faktu już wyjaśnionego innym środkiem dowodowym,
- przeprowadzenie dowodu spowoduje zwłokę w postępowaniu (np. świadek mieszka za granicą i nie stawi się w sądzie).
Zgodnie z art. 235² § 2 k.p.c., sąd pomijając dowód, musi wydać postanowienie ze wskazaniem podstawy prawnej. Postanowienie to nie podlega zażaleniu, ale może być ocenione przez sąd apelacyjny w toku rozpoznawania apelacji.
🧩 Przykład praktyczny
Firma „Logistyka24” wniosła dowód z przesłuchania świadka – kierowcy, który miał potwierdzić, że dostawa została wykonana w terminie. W pozwie firma załączyła też dokument CMR oraz potwierdzenie odbioru.
Sąd uznał, że dowód z dokumentu wystarczająco potwierdza fakt wykonania dostawy, a zeznania świadka nie wniosą nic nowego – i pominął dowód z zeznań. Firma nie mogła się od tego odwołać na etapie postępowania I instancji.
⚖️ Wyroki sądów potwierdzające zasadę prekluzji
Sąd Najwyższy wielokrotnie potwierdzał, że rygory prekluzji w postępowaniu gospodarczym mają charakter bezwzględny. Strona traci prawo do powołania spóźnionych twierdzeń i dowodów, niezależnie od ich znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.
📄 „Na skutek prekluzji strona traci prawo powoływania twierdzeń, zarzutów oraz dowodów na ich poparcie, chyba że wykaże, iż ich powołanie nie było możliwe albo że potrzeba powołania wynikła później” – uchwała SN z 17.02.2004 r., III CZP 115/03.
📄 Dokumenty – główny środek dowodowy w sprawach gospodarczych
W postępowaniach gospodarczych priorytet mają dowody z dokumentów. Jest to podstawowa forma wykazywania faktów – zwłaszcza tych dotyczących istnienia, zmiany lub wygaśnięcia zobowiązania wynikającego z umowy.
Zgodnie z art. 458¹¹ k.p.c., dokumenty mają pierwszeństwo nad innymi środkami dowodowymi, a sąd powinien opierać się w pierwszej kolejności właśnie na nich.
📌 Przykłady dokumentów dowodowych:
- umowy handlowe, faktury, zamówienia,
- protokoły odbioru, potwierdzenia przelewów,
- e-maile i wiadomości z komunikatorów (np. potwierdzenia ustaleń),
- noty odsetkowe, wezwania do zapłaty.
🧩 Przykład praktyczny
Spółka „TechnoSerwis” pozwała kontrahenta za niewywiązanie się z umowy o świadczenie usług IT. Powód załączył umowę, protokoły odbioru oraz faktury. Pozwany kwestionował jakość usług i wnosił o przesłuchanie swoich pracowników.
Sąd uznał, że dowody z dokumentów w pełni wykazują wykonanie zlecenia i zasadność roszczenia – zeznania świadków zostały pominięte.
🎤 Dowód z zeznań świadków – tylko pomocniczy
Dowód z zeznań świadków w sprawach gospodarczych ma charakter subsydiarny – czyli pomocniczy. Oznacza to, że sąd może dopuścić taki dowód dopiero wtedy, gdy inne – zwłaszcza dokumenty – okazały się niewystarczające, lub w ogóle ich brak.
Zgodnie z art. 458¹⁰ k.p.c., świadkowie mogą zostać przesłuchani, jeśli pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia.
⚠️ Sam fakt, że świadek „coś widział” lub „może potwierdzić”, nie wystarczy. Musisz wykazać, że:
- brak jest dokumentu, który potwierdzałby daną okoliczność,
- lub dokument jest nieczytelny, budzi wątpliwości, zawiera sprzeczne dane.
👥 Przesłuchanie stron – wyjątek, a nie reguła
Zgodnie z art. 299 k.p.c., sąd może dopuścić dowód z przesłuchania stron, ale tylko wówczas, gdy nie da się ustalić stanu faktycznego innymi dowodami. Jest to zatem ostatnia deska ratunku – a nie środek, który strony mogą swobodnie zgłaszać jak każdy inny.
📌 W praktyce: jeżeli posiadasz np. fakturę, a druga strona twierdzi, że nie było dostawy, to sąd w pierwszej kolejności będzie oczekiwał dokumentów potwierdzających transport, odbiór, podpisy na protokołach itp. Przesłuchanie stron wchodzi w grę dopiero wtedy, gdy inne dowody nie są wystarczające.
🧩 Przykład praktyczny
Pan Grzegorz – właściciel firmy zajmującej się sprzedażą oprogramowania – pozwał klienta o zapłatę zaległej faktury. Nie posiadał podpisanej umowy ani żadnych protokołów odbioru – tylko e-mailowe potwierdzenie zamówienia. Chciał powołać swojego pracownika jako świadka.
Sąd stwierdził, że w sprawie gospodarczej, w której można było sporządzić umowę, nie można opierać się jedynie na zeznaniach pracowników. Wniosek dowodowy został oddalony, a pozew – oddalony z powodu niewykazania roszczenia.
🕒 Co, jeśli dowód pojawi się po terminie?
Jeśli po upływie terminów prekluzyjnych pojawią się nowe fakty lub dowody – np. klient przyśle potwierdzenie przelewu, którego wcześniej nie przesłał – masz możliwość ich powołania, ale tylko pod warunkiem, że:
- wykażesz, że wcześniej nie było to możliwe, lub
- potrzeba powołania wynikła z zachowania strony przeciwnej (np. z jej odpowiedzi na pozew).
Masz na to dwa tygodnie od momentu, gdy dowód stał się dostępny albo potrzeba jego powołania się ujawniła.
👉 Nie musisz tego udowodnić „ponad wszelką wątpliwość” – wystarczy tzw. uprawdopodobnienie, czyli przekonujące uzasadnienie.
🧩 Przykład praktyczny
Po wniesieniu pozwu, pozwany twierdzi, że nie zamawiał usługi. Powód, który dotychczas nie miał dostępu do danych z systemu CRM, uzyskuje login od byłego pracownika i wydobywa zapis rozmowy sprzedażowej. Przekazuje go do sądu wraz z wnioskiem dowodowym – sąd uwzględnia ten dowód, ponieważ został zgłoszony w ciągu dwóch tygodni od momentu jego uzyskania.
⚖️ Jak sąd rozpoznaje wnioski dowodowe?
Sąd rozpoznaje wnioski dowodowe w oparciu o przepisy procedury cywilnej, kierując się przy tym zasadami kontradyktoryjności i prekluzji dowodowej. Oznacza to, że:
- strony są odpowiedzialne za przedstawienie faktów i dowodów,
- sąd nie uzupełnia za strony materiału dowodowego, chyba że w wyjątkowych sytuacjach,
- sąd może dopuścić dowód, który nie został zgłoszony przez żadną stronę – ale tylko, jeśli dowód ten dotyczy faktu już powołanego przez stronę (art. 232 k.p.c.).
📌 Zasada da mihi factum, dabo tibi ius oznacza, że sąd nie szuka faktów – to strony mają je wskazać. Sąd natomiast stosuje prawo do faktów, które strony udowodniły.
⚙️ Inicjatywa dowodowa sądu – kiedy możliwa?
Choć w postępowaniu gospodarczym sąd ma ograniczoną możliwość dopuszczania dowodów z urzędu, to jednak nie jest ona całkowicie wyłączona. Art. 232 k.p.c. dopuszcza taką możliwość, ale:
- sąd musi wyraźnie zaznaczyć, że dopuszcza dowód z urzędu (np. w postanowieniu dowodowym),
- dopuszczenie dowodu z urzędu musi być usprawiedliwione szczególnymi okolicznościami – np. ochrona interesu publicznego, zagrożenie dla porządku prawnego.
⚠️ Sąd nie może dopuścić dowodu z urzędu, jeśli został on wyłączony umową dowodową (więcej o tym w Części II).
📜 Umowa dowodowa – co to takiego?
Strony w postępowaniu gospodarczym mogą zawrzeć tzw. umowę dowodową, w której wyłączą możliwość przeprowadzenia określonych dowodów – nawet tych zgłoszonych z urzędu.
🔒 Art. 458⁹ § 1 k.p.c.: „Strony mogą w umowie dowodowej wyłączyć dopuszczalność dowodu z określonych środków dowodowych”.
Taka umowa:
- może być zawarta na piśmie lub ustnie przed sądem,
- obowiązuje tylko w sprawach wynikających z umownych stosunków prawnych (czyli nie np. z czynów niedozwolonych),
- musi być ujawniona w toku postępowania, jeśli została zawarta poza sądem.
📌 W razie zgłoszenia dowodu sprzecznego z umową dowodową, strona przeciwna musi w terminie prekluzyjnym podnieść zarzut jego niedopuszczalności.
🔍 Co jeszcze może zrobić sąd?
Sąd może również:
- pominąć dowody, które zostały zgłoszone po terminie, są nieistotne, nadmiernie ogólnikowe lub zmierzają do przedłużania postępowania,
- odrzucić wnioski dowodowe, które nie spełniają wymogów formalnych określonych w art. 235¹ k.p.c.,
- zwrotnie zarządzić pismo procesowe w zakresie wniosku dowodowego (np. wniosek nieopłacony lub obarczony brakami fiskalnymi – więcej o tym w Części II).
🧩 Przykład praktyczny – ryzyko bierności
Pani Dorota, właścicielka firmy szkoleniowej, została pozwana przez klienta za rzekome niedotrzymanie warunków umowy. Dorota zlekceważyła termin na złożenie odpowiedzi na pozew, a na rozprawie próbowała powołać świadka – byłego pracownika. Sąd, powołując się na prekluzję dowodową, pominął dowód, uznając, że nie wykazano braku wcześniejszej możliwości jego zgłoszenia. Pani Dorota przegrała sprawę – nie z braku racji, lecz z powodu niedochowania formalności.
📌 Podsumowanie
Postępowanie dowodowe w sprawach gospodarczych rządzi się szczególną dyscypliną procesową. Najważniejsze zasady to:
✔ Obowiązek powołania wszystkich twierdzeń i dowodów już w pozwie lub odpowiedzi na pozew
✔ Konieczność szczegółowego formułowania wniosków dowodowych – z precyzyjnym wskazaniem faktów i środków dowodowych
✔ Rygorystyczna prekluzja – spóźnione wnioski dowodowe będą pomijane
✔ Subsydiarny charakter zeznań świadków i przesłuchań stron
✔ Możliwość zawarcia umowy dowodowej ograniczającej określone dowody
✔ Sąd może dopuścić dowód z urzędu, ale tylko wyjątkowo i bez naruszenia umowy dowodowej
📚 Podstawa prawna:
- art. 58 – Kodeks cywilny
- art. 228 § 1, art. 232, art. 235¹, art. 235², art. 242, art. 243, art. 274, art. 299, art. 458⁵, art. 458⁹, art. 458¹⁰, art. 458¹¹ – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 34a – Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
🔖 Tematy porad zawartych w poradniku:
- postępowanie dowodowe w sprawie gospodarczej
- terminy zgłaszania dowodów
- prekluzja dowodowa 2024
- dowód z dokumentów w sprawach cywilnych
- jak sformułować skuteczny wniosek dowodowy
🔗 Przydatne źródła urzędowe:
- https://orzeczenia.ms.gov.pl – baza orzeczeń
- https://isap.sejm.gov.pl – teksty ustaw