Ochrona przed niedozwolonymi klauzulami umownymi (tzw. klauzulami abuzywnymi) tradycyjnie była przyznawana wyłącznie konsumentom. Jednak zmieniająca się rzeczywistość gospodarcza, rozwój rynku usług i handlu elektronicznego oraz widoczne różnice w pozycji negocjacyjnej drobnych przedsiębiorców spowodowały, że ustawodawca unijny i krajowy postanowił rozszerzyć zakres tej ochrony również na inne podmioty niż konsumenci.
Ochrona konsumenta jako wzorzec w prawie unijnym
Rozszerzenie ochrony przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi na niektórych przedsiębiorców jest wynikiem szerszej tendencji widocznej w prawie Unii Europejskiej. Celem tego procesu jest zwiększenie bezpieczeństwa i zaufania uczestników rynku wewnętrznego, w szczególności w sektorze usług finansowych.
Unia Europejska od lat rozwija mechanizmy prawne ochrony klienta, które mają zapewnić uczciwe warunki wymiany i ułatwić funkcjonowanie jednolitego rynku wewnętrznego. Przykładem są takie dyrektywy, jak:
- Dyrektywa CCD – dotycząca kredytów konsumenckich,
- Dyrektywa PSD2 – w sprawie usług płatniczych,
- Dyrektywa IDD – dotycząca dystrybucji ubezpieczeń,
- Dyrektywa MiFID – regulująca rynek usług inwestycyjnych.
Każda z nich wprowadza szczególne instrumenty ochrony klienta w odniesieniu do usług finansowych, bankowych i ubezpieczeniowych. Choć ich zakres nie jest identyczny, łączy je wspólny cel – ochrona słabszej strony stosunku prawnego.
Definicja konsumenta w prawie unijnym
Zgodnie z art. 2 pkt 1 dyrektywy 2011/83/UE:
„Konsumentem jest każda osoba fizyczna, która w umowach objętych tą dyrektywą działa w celach niezwiązanych z działalnością handlową, gospodarczą, rzemieślniczą ani wykonywaniem wolnego zawodu.”
Dyrektywa precyzuje również w motywie 17, że jeśli umowa ma tzw. charakter podwójny (częściowo zawodowy, a częściowo prywatny), a element zawodowy jest ograniczony i nie dominuje w całym kontekście umowy, to taka osoba również powinna być uznana za konsumenta.
Co więcej, motyw 13 dyrektywy pozwala państwom członkowskim rozszerzyć stosowanie przepisów konsumenckichtakże na inne podmioty – np. małe przedsiębiorstwa, start-upy czy organizacje pozarządowe.
Brak jednolitej definicji konsumenta w prawie UE
Prawo Unii Europejskiej nie wprowadza jednej wspólnej definicji „konsumenta”. Pojęcie to jest funkcjonalne i kontekstowe – jego znaczenie różni się w zależności od aktu prawnego:
- w przypadku usług finansowych (dyrektywy CCD, PSD2) – definicja jest węższa,
- w przypadku usług inwestycyjnych (MiFID) – wprowadza się pojęcie „klienta detalicznego”, które ma szerszy zakres i obejmuje również konsumentów,
- w prawie ubezpieczeniowym (IDD) – operuje się pojęciem „klienta”, ale bez ustawowej definicji.
Takie zróżnicowanie pojęć sprawia, że granica między „konsumentem” a „innym klientem” staje się coraz bardziej płynna, a unijne prawo zaczyna stosować zasadę ochrony funkcjonalnej, zależnej od faktycznej pozycji stron w relacji gospodarczej.
Wprowadzenie ochrony dla jednoosobowych przedsiębiorców w Polsce
W ślad za prawem unijnym, polski ustawodawca zdecydował się w 2019 roku wprowadzić zmiany, które rozszerzyły ochronę konsumencką na niektórych przedsiębiorców.
Podstawą tego rozwiązania była ustawa z 31 lipca 2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych, która weszła w życie 1 stycznia 2021 r. i dodała do Kodeksu cywilnego nowy art. 385⁵.
Treść art. 385⁵ Kodeksu cywilnego
„Przepisy dotyczące konsumenta, zawarte w art. 385¹–385³, stosuje się do osoby fizycznej zawierającej umowę bezpośrednio związaną z jej działalnością gospodarczą, gdy z treści tej umowy wynika, że nie posiada ona dla niej charakteru zawodowego, wynikającego w szczególności z przedmiotu wykonywanej działalności gospodarczej, udostępnionego na podstawie przepisów o CEIDG.”
Nowy przepis miał na celu ochronę jednoosobowych przedsiębiorców, którzy – mimo prowadzenia działalności gospodarczej – często znajdują się w słabszej pozycji wobec profesjonalnych kontrahentów (np. dużych banków, operatorów telekomunikacyjnych, firm leasingowych czy ubezpieczycieli).
Kiedy przedsiębiorca zyskuje ochronę konsumencką?
Aby przedsiębiorca mógł skorzystać z ochrony konsumenckiej, muszą być spełnione dwa warunki:
- Umowa musi być związana z jego działalnością gospodarczą,
- Ale nie może mieć dla niego charakteru zawodowego, tzn. nie dotyczy przedmiotu jego działalności.
📚 Przykład praktyczny:
Pan Adam prowadzi warsztat stolarski. Kupuje na firmę komputer do prowadzenia księgowości. Choć zakup jest związany z działalnością gospodarczą, to nie ma charakteru zawodowego – pan Adam nie jest informatykiem, a komputer nie jest narzędziem wykonywania jego usług stolarskich.
➡ W tej sytuacji przysługuje mu ochrona przed klauzulami abuzywnymi tak jak konsumentowi.
Jak ustalić, czy umowa ma „charakter zawodowy”?
Ustawodawca wskazuje, że ustalenia można dokonać „w szczególności” poprzez porównanie treści umowy z zakresem działalności przedsiębiorcy ujawnionym w CEIDG.
Jednak nie jest to jedyne kryterium – liczy się przede wszystkim rzeczywisty charakter działalności, a nie tylko formalny wpis.
Jeśli więc zakres działalności wpisany w CEIDG jest bardzo szeroki, ale faktycznie przedsiębiorca wykonuje jedynie jego część, to przy ocenie zawodowego charakteru umowy bierze się pod uwagę faktyczne okoliczności.
📌 Wskazówka:
W sporze z kontrahentem przedsiębiorca może wykazywać, że zawarcie danej umowy nie ma charakteru zawodowego, np. poprzez:
- faktury,
- opis profilu działalności,
- umowy z klientami,
- czy charakter używanych narzędzi i sprzętu.
Rozszerzenie ochrony na rolników indywidualnych
Po rozszerzeniu ochrony konsumenckiej na jednoosobowych przedsiębiorców kolejnym krokiem ustawodawcy było objęcie nią również rolników prowadzących gospodarstwa rolne. Zostało to wprowadzone ustawą z 14 kwietnia 2023 r. o konsumenckiej pożyczce lombardowej, która dodała do Kodeksu cywilnego przepis art. 385⁵ § 2.
Zgodnie z nim:
„Przepisy art. 385¹–385³ k.c. stosuje się odpowiednio do osoby fizycznej prowadzącej gospodarstwo rolne w rozumieniu art. 6 pkt 4 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników.”
W efekcie rolnicy indywidualni zostali objęci ochroną przed niedozwolonymi klauzulami umownymi oraz przepisami chroniącymi pożyczkobiorców przed nadmiernymi kosztami finansowania (tzw. ochroną antylichwiarską). Oznaczało to, że w relacjach z instytucjami finansowymi rolnik mógł korzystać z przywilejów podobnych do tych, jakie przysługują konsumentom – w tym z prawa do kwestionowania nieuczciwych zapisów umów kredytowych i pożyczkowych.
Wprowadzony wówczas do Kodeksu cywilnego art. 720⁶ gwarantował rolnikom ochronę przed nadmiernymi kosztami pożyczki, zakaz nadmiernego zabezpieczenia zobowiązań oraz prawo do wcześniejszej spłaty pożyczki na zasadach korzystnych dla pożyczkobiorcy. Jednak w praktyce przepisy te obowiązywały jedynie przez rok. Z dniem 29 kwietnia 2024 r. zostały uchylone na mocy ustawy z 20 marca 2024 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy o kredycie konsumenckim oraz ustawy o konsumenckiej pożyczce lombardowej.
Po tej zmianie rolnicy utracili odrębne uprawnienie do ochrony konsumenckiej, ale w dalszym ciągu mogą korzystać z ogólnych przepisów o niedozwolonych klauzulach, jeśli dana umowa nie ma charakteru zawodowego w rozumieniu art. 385⁵ § 1 k.c.
📄 Przykład:
Pan Krzysztof prowadzi gospodarstwo rolne i zawiera umowę na zakup oprogramowania do księgowości gospodarstwa. Choć zakup ma związek z jego działalnością, nie jest on związany z samym procesem produkcji rolnej ani sprzedaży plonów. Oprogramowanie nie ma dla rolnika charakteru zawodowego, dlatego w sporze z dostawcą może powoływać się na przepisy o klauzulach abuzywnych.
Rozszerzenie ochrony w umowach ubezpieczenia
Szczególnym przypadkiem, w którym ochrona przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi została rozciągnięta na podmioty inne niż konsumenci, jest sytuacja ubezpieczających będących osobami fizycznymi. Odpowiedni przepis w tym zakresie znajduje się w art. 805 § 4 Kodeksu cywilnego.
Brzmi on następująco:
„Przepisy art. 385¹–385³ k.c. stosuje się odpowiednio, jeżeli ubezpieczającym jest osoba fizyczna zawierająca umowę związaną bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.”
Oznacza to, że również przedsiębiorca – jeśli jest osobą fizyczną – może korzystać z ochrony konsumenckiej w zakresie postanowień umowy ubezpieczenia, nawet jeśli umowa ta ma charakter zawodowy. Przepis ten ma zatem szerszy zasięg niż art. 385⁵ § 1 k.c., ponieważ nie wymaga ustalania, czy czynność ma charakter zawodowy czy nie.
Warto jednak zauważyć, że ochrona ta dotyczy tylko ubezpieczającego – czyli strony zawierającej umowę ubezpieczenia. Nie rozciąga się automatycznie na osoby trzecie, takie jak ubezpieczeni, uposażeni czy poszkodowani, którzy są jedynie beneficjentami ochrony ubezpieczeniowej.
W doktrynie zwraca się uwagę, że taka konstrukcja jest nie do końca uzasadniona aksjologicznie. Różnicowanie ochrony w zależności od tego, czy beneficjent umowy jest konsumentem w rozumieniu art. 221 k.c., czy nie, może prowadzić do niesprawiedliwych sytuacji. Wskazuje się, że właściwsze byłoby stworzenie dla wszystkich beneficjentów umów ubezpieczenia – niezależnie od ich statusu – odrębnego reżimu ochronnego, opartego na zasadach przejrzystości i obowiązku informacyjnego.
Zasada jednoznaczności i przejrzystości w prawie ubezpieczeń
Zasady transparentności umów ubezpieczeniowych są dodatkowo uregulowane w art. 15 ust. 3 i 5 ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (u.d.u.r.), który stanowi, że:
„Umowa ubezpieczenia, ogólne warunki ubezpieczenia oraz inne wzorce umowy są formułowane jednoznacznie i w sposób zrozumiały, a postanowienia niejednoznaczne interpretuje się na korzyść ubezpieczającego, ubezpieczonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia.”
W praktyce oznacza to obowiązek stosowania przez ubezpieczycieli języka prostego i zrozumiałego, a także zakaz konstruowania niejasnych zapisów, które mogłyby być interpretowane na niekorzyść klienta.
Zakres stosowania tego przepisu jest bardzo szeroki – obejmuje on nie tylko relacje z konsumentami, ale również z innymi podmiotami, np. przedsiębiorcami, ubezpieczonymi czy uposażonymi. Dzięki temu zasada „in dubio contra stipulatorem” (czyli interpretacji wątpliwości przeciwko autorowi umowy) działa również w obrocie profesjonalnym.
📌 Warto wiedzieć:
Zasada ta nie dotyczy wyłącznie wzorców umownych (jak w art. 385 § 2 k.c.), ale również samej treści indywidualnie zawieranej umowy. Tym samym ubezpieczyciel ponosi odpowiedzialność za sposób sformułowania każdego elementu dokumentu ubezpieczenia.
Krytyka zasady transparentności wobec profesjonalistów
Część przedstawicieli doktryny uważa, że tak szerokie stosowanie zasady przejrzystości nie jest uzasadnione. Podkreśla się, że nie powinno się jej stosować w sytuacjach, gdy:
- ubezpieczający jest profesjonalistą i posiada odpowiednią wiedzę branżową,
- umowa została zaproponowana przez samego ubezpieczającego,
- umowa była zawierana za pośrednictwem brokera ubezpieczeniowego, który działa w imieniu i na rzecz klienta, a więc potrafi ocenić znaczenie postanowień umowy.
Według krytyków stosowanie zasady contra proferentem w takich przypadkach prowadzi do nieuzasadnionego uprzywilejowania jednej strony i osłabienia równowagi kontraktowej, która w relacjach między profesjonalistami powinna być zachowana.
Odpowiedzialność ubezpieczyciela i wykładnia postanowień OWU
Ustawodawca wprowadził wspomnianą zasadę przejrzystości, ponieważ to ubezpieczyciel jest stroną dominującą w relacjach umownych – to on opracowuje wzorce i treści umów. W związku z tym ma obowiązek formułowania ich w sposób jasny i jednoznaczny.
Zasada interpretowania niejasności na niekorzyść ubezpieczyciela jest silnie utrwalona w orzecznictwie. Jeszcze przed jej wprowadzeniem do ustawy była stosowana przez sądy, które uznawały, że w przypadku wątpliwości co do znaczenia postanowienia OWU należy kierować się interesem osoby chronionej, czyli ubezpieczonego.
W orzecznictwie wielokrotnie podkreślano, że wykładnia umowy ubezpieczenia musi uwzględniać jej funkcję ochronną. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 28 maja 1997 r., treść umowy ubezpieczenia powinna być interpretowana z punktu widzenia interesów ubezpieczonego, a nie wyłącznie formalnej treści jej zapisów. To podejście znalazło następnie odzwierciedlenie w ustawowych regulacjach.
Zakres stosowania art. 15 ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej
Art. 15 ust. 3 i 5 ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (u.d.u.r.) stanowi jeden z filarów ochrony klientów w sektorze finansowym. Jego zakres przedmiotowy i podmiotowy jest szerszy niż przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące klauzul niedozwolonych.
Podczas gdy art. 385 § 2 k.c. nakłada obowiązek formułowania jednoznacznych i zrozumiałych wzorców umownych stosowanych wobec konsumentów, art. 15 u.d.u.r. rozszerza tę zasadę na:
- samą umowę ubezpieczenia (nie tylko jej wzorce),
- ogólne warunki ubezpieczenia (OWU),
- inne dokumenty kształtujące stosunek ubezpieczenia,
- i to zarówno w obrocie konsumenckim, jak i profesjonalnym.
To oznacza, że obowiązek przejrzystości ma charakter powszechny, a jego celem jest zapewnienie, by każdy uczestnik stosunku ubezpieczeniowego — niezależnie od statusu — mógł w pełni zrozumieć swoje prawa i obowiązki.
Zasada interpretacji na korzyść ubezpieczającego i innych uprawnionych
Art. 15 ust. 5 u.d.u.r. wprowadza wyraźną regułę interpretacyjną:
„Postanowienia niejednoznaczne interpretuje się na korzyść ubezpieczającego, ubezpieczonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia.”
W praktyce przepis ten obejmuje bardzo szeroki katalog podmiotów:
- ubezpieczającego – osobę zawierającą umowę ubezpieczenia (np. przedsiębiorcę lub konsumenta),
- ubezpieczonego – osobę, której interes jest chroniony, nawet jeśli nie jest stroną umowy,
- uprawnionego z umowy ubezpieczenia – np. poszkodowanego lub beneficjenta świadczenia,
- uposażonego – osobę wskazaną do otrzymania świadczenia w przypadku śmierci ubezpieczonego.
Taki szeroki zakres podmiotowy ma zapewnić kompleksową ochronę wszystkim, którzy mogą ucierpieć wskutek niejasnych lub nieuczciwych zapisów umowy ubezpieczenia.
Znaczenie praktyczne zasady przejrzystości
Zasada jednoznaczności postanowień umownych ma kluczowe znaczenie w relacjach między klientem a instytucją finansową, ponieważ:
- Wymusza na ubezpieczycielach rzetelność i staranność przy formułowaniu dokumentacji umownej.
- Chroni słabszą stronę stosunku prawnego — nie tylko konsumenta, ale i przedsiębiorcę, który często nie ma wiedzy specjalistycznej o produktach finansowych.
- Ułatwia dochodzenie roszczeń przed sądem, ponieważ wszelkie niejasności interpretuje się automatycznie na korzyść klienta.
- Wzmacnia zaufanie do rynku ubezpieczeniowego, który jest jednym z filarów bezpieczeństwa gospodarczego.
📄 Przykład praktyczny:
Pani Katarzyna, prowadząca biuro rachunkowe, wykupiła polisę ubezpieczenia OC zawodowego. W ogólnych warunkach ubezpieczenia znalazł się niejasny zapis dotyczący wyłączenia odpowiedzialności ubezpieczyciela w przypadku „rażącego niedbalstwa”. Ponieważ postanowienie to zostało sformułowane niejednoznacznie, sąd – stosując art. 15 ust. 5 u.d.u.r. – uznał, że wątpliwości należy interpretować na korzyść ubezpieczonej, co doprowadziło do wypłaty odszkodowania.
Relacja między art. 15 u.d.u.r. a przepisami Kodeksu cywilnego
Choć art. 15 ust. 3 i 5 u.d.u.r. w dużej mierze powiela treść art. 385 § 2 k.c., to jednak różni się od niego zakresem zastosowania:
| Zakres przepisu | Art. 385 § 2 k.c. | Art. 15 ust. 3 i 5 u.d.u.r. |
|---|---|---|
| Dotyczy | wzorców umów konsumenckich | umowy ubezpieczenia i wzorców ubezpieczeniowych |
| Zakres podmiotowy | tylko konsumenci | konsumenci i przedsiębiorcy |
| Zakres przedmiotowy | wzorce umów | cała treść umowy |
| Zasada interpretacji | na korzyść konsumenta | na korzyść ubezpieczającego, ubezpieczonego, uprawnionego |
Widać więc, że art. 15 u.d.u.r. ma szerszy zasięg ochronny i pełni rolę szczególnej gwarancji prawidłowego stosowania zasad uczciwego obrotu w branży ubezpieczeniowej.
Z tego powodu niektórzy autorzy uznają go za lex specialis wobec przepisów Kodeksu cywilnego – przepis bardziej szczegółowy, obowiązujący w konkretnym sektorze usług finansowych.
Wątpliwości doktrynalne i krytyka
Mimo swojej ochronnej funkcji, art. 15 u.d.u.r. spotkał się z licznymi zastrzeżeniami w literaturze prawniczej. Krytyka dotyczy głównie:
- Braku rozróżnienia między klientami profesjonalnymi a konsumentami – przepis stosuje się w jednakowy sposób do obu grup, co nie zawsze jest uzasadnione.
- Ryzyka nadużyć – przedsiębiorcy mogą powoływać się na zasadę przejrzystości w celu unikania odpowiedzialności lub wykorzystywania nieścisłości językowych.
- Zacierania granic między obrotem profesjonalnym a konsumenckim, co może prowadzić do chaosu interpretacyjnego i utrudniać stosowanie prawa w praktyce.
- Braku powiązania aksjologicznego z ogólnymi zasadami prawa cywilnego – nie każde niejednoznaczne postanowienie powinno automatycznie działać na korzyść jednej strony, zwłaszcza gdy obie są profesjonalistami.
Z drugiej jednak strony, zwolennicy tej regulacji wskazują, że to ubezpieczyciel jako instytucja dominująca w relacji umownej ponosi ciężar redakcyjny i informacyjny, dlatego wymóg jednoznaczności jest w pełni uzasadniony.
Rozszerzanie ochrony w sektorze usług finansowych
Zasady zbliżone do ochrony konsumenckiej pojawiają się także w innych aktach prawnych dotyczących usług finansowych. Można tu wymienić m.in.:
- ustawę o usługach płatniczych, która chroni „użytkownika usługi płatniczej”,
- ustawę o dystrybucji ubezpieczeń, gdzie mowa o „kliencie dystrybutora”,
- Prawo bankowe – w zakresie ochrony klientów indywidualnych i małych przedsiębiorców,
- ustawę o obrocie instrumentami finansowymi – wprowadzającą pojęcie „klienta detalicznego” lub „inwestora indywidualnego”.
W każdej z tych regulacji ochrona jest przyznawana nie tylko konsumentom w rozumieniu art. 221 k.c., ale także innym osobom fizycznym lub prawnym, które – mimo prowadzenia działalności – nie mają przewagi ekonomicznej, organizacyjnej czy informacyjnej nad instytucją finansową.
To pokazuje, że współczesne prawo zmierza do funkcjonalnego rozumienia pojęcia „konsument” – nie jako sztywnej kategorii, lecz jako roli strony słabszej w relacji umownej.
Kierunek ewolucji ochrony kontraktowej
Rozszerzanie ochrony konsumenckiej na przedsiębiorców i inne podmioty jest częścią większego trendu legislacyjnego, którego celem jest:
- wyrównanie pozycji stron umowy,
- zapewnienie rzetelności i przejrzystości rynku,
- zwiększenie zaufania do instytucji finansowych,
- ochrona przed asymetrią informacyjną (czyli sytuacją, w której tylko jedna strona zna pełne ryzyko i konsekwencje kontraktu).
Nowe przepisy, takie jak art. 385⁵ k.c., art. 805 § 4 k.c. czy art. 15 ust. 3 i 5 u.d.u.r., stanowią próbę zbudowania mostu między ochroną konsumencką a obrotem profesjonalnym – zwłaszcza tam, gdzie relacja jest faktycznie nierówna, mimo że formalnie obie strony są przedsiębiorcami.
Różnice między ochroną konsumencką a ochroną profesjonalną
Mimo że ustawodawca stopniowo rozszerza zakres ochrony przewidzianej dla konsumentów na inne podmioty, należy podkreślić, że ochrona ta nie ma w każdym przypadku takiego samego zakresu i intensywności. W zależności od rodzaju relacji i przepisów szczególnych, przedsiębiorcy objęci ochroną korzystają jedynie z wybranych instrumentówprzysługujących konsumentom.
W praktyce można wyróżnić trzy poziomy ochrony:
- Pełna ochrona konsumencka – przysługuje osobom fizycznym działającym wyłącznie prywatnie (zgodnie z art. 221 k.c.), obejmuje m.in. prawo do odstąpienia od umowy, kontrolę klauzul abuzywnych, rozszerzony obowiązek informacyjny kontrahenta czy domniemania dowodowe.
- Ograniczona ochrona konsumencka – przysługuje jednoosobowym przedsiębiorcom na podstawie art. 385⁵ k.c., gdy umowa nie ma dla nich charakteru zawodowego. Dotyczy głównie zakazu stosowania klauzul niedozwolonych i prawa do przejrzystych warunków umownych.
- Ochrona sektorowa (funkcjonalna) – wynika z przepisów szczególnych dotyczących np. usług płatniczych, ubezpieczeń, kredytów konsumenckich czy inwestycji finansowych. Jest przyznawana różnym kategoriom klientów (użytkownik, klient detaliczny, ubezpieczający) w zależności od poziomu ryzyka i potrzeb regulacyjnych danego rynku.
W ten sposób system ochrony w Polsce tworzy mozaikę przepisów, które wspólnie mają zapewnić, by każda osoba fizyczna – nawet działająca jako przedsiębiorca – mogła liczyć na minimum bezpieczeństwa prawnego w kontaktach z silniejszym partnerem gospodarczym.
Znaczenie rozszerzenia ochrony dla praktyki obrotu
Wprowadzenie art. 385⁵ k.c. i pozostałych przepisów rozszerzających ochronę konsumencką miało znaczący wpływ na praktykę rynkową.
Najważniejsze skutki to:
- większa ostrożność dużych firm przy tworzeniu wzorców umów, regulaminów i OWU – przedsiębiorcy indywidualni stali się potencjalnie chronieni jak konsumenci, co wymusiło bardziej transparentne postanowienia,
- łatwiejsza obrona małych przedsiębiorców w sądach, którzy wcześniej nie mogli powoływać się na klauzule abuzywne,
- zwiększona odpowiedzialność kontrahentów profesjonalnych – zwłaszcza instytucji finansowych, które muszą stosować te same standardy uczciwości wobec mikroprzedsiębiorców, jak wobec konsumentów,
- dostosowanie praktyk rynkowych do standardów unijnych, które coraz częściej promują model „ochrony klienta” zamiast „ochrony konsumenta” w wąskim sensie.
Jednocześnie nowe przepisy przyniosły również wyzwania. W szczególności pojawiły się trudności interpretacyjne dotyczące tego, kiedy dokładnie umowa ma charakter zawodowy, a także jak rozgraniczyć relacje między przedsiębiorcami w sytuacjach, gdy jeden z nich ma znacząco słabszą pozycję rynkową.
Ochrona kontraktowa a równowaga stron
Rozszerzanie reżimu konsumenckiego nie oznacza całkowitego zatarcia granicy między obrotem konsumenckim a profesjonalnym. Wciąż obowiązuje zasada, że:
- przedsiębiorca jest co do zasady profesjonalistą i powinien działać z należytą starannością właściwą zawodowi,
- konsument jest stroną nieprofesjonalną, dlatego potrzebuje szczególnej ochrony prawnej.
Nowe przepisy nie mają na celu zrównania tych kategorii, lecz jedynie zapewnienie proporcjonalności i adekwatności ochrony – tam, gdzie przedsiębiorca faktycznie znajduje się w sytuacji podobnej do konsumenta.
To podejście wpisuje się w szerszą filozofię europejskiego prawa cywilnego, w której rola państwa nie polega na eliminowaniu różnic między podmiotami rynku, lecz na zapobieganiu ich nadużyciu.
Ochrona kontraktowa w przyszłości
Tendencja do rozszerzania ochrony konsumenckiej prawdopodobnie będzie się utrzymywać. Przewidywane są dalsze zmiany w prawie unijnym i krajowym, które mogą objąć nowymi instrumentami ochronnymi:
- osoby samozatrudnione,
- małe spółki jednoosobowe,
- wykonawców działających w oparciu o kontrakty B2B w gospodarce platformowej (np. kierowców aplikacji, freelancerów IT).
W centrum tej ewolucji pozostanie zasada transparentności – czyli obowiązek tworzenia zrozumiałych i uczciwych wzorców umów, niezależnie od statusu stron.
Wnioski systemowe
- Prawo unijne odchodzi od sztywnego pojęcia konsumenta, zastępując je pojęciem „klienta” lub „użytkownika” jako strony wymagającej ochrony.
- Polskie ustawodawstwo dostosowuje się do tego trendu, rozszerzając zakres ochrony przed klauzulami abuzywnymi na przedsiębiorców będących osobami fizycznymi.
- Art. 385⁵ k.c., art. 805 § 4 k.c. oraz art. 15 u.d.u.r. są kluczowymi przepisami w tym procesie, tworzącymi spójny system ochrony o zróżnicowanym zakresie.
- Równowaga stron pozostaje naczelną zasadą prawa cywilnego – ochrona nie ma charakteru absolutnego, lecz proporcjonalny do pozycji stron.
- Transparentność i jednoznaczność umów stają się centralnymi wartościami nowoczesnego prawa kontraktowego, chroniącymi wszystkich uczestników obrotu – konsumentów, przedsiębiorców i instytucje finansowe.
Podstawa prawna
- art. 2 pkt 1 dyrektywy 2011/83/UE – Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie praw konsumentów
- art. 385¹–385⁵, art. 805 § 4, art. 720⁶ Kodeksu cywilnego – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
- ustawa z 31 lipca 2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych
- ustawa z 14 kwietnia 2023 r. o konsumenckiej pożyczce lombardowej
- ustawa z 20 marca 2024 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych ustaw
- art. 15 ust. 3 i 5 ustawy z 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz.U. 2023 poz. 656)
- art. 6 pkt 4 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz.U. 2023 poz. 208)
Tematy zawarte w poradniku
- ochrona konsumencka dla przedsiębiorców i rolników
- klauzule abuzywne w umowach między przedsiębiorcami
- art. 385⁵ k.c. i rozszerzenie ochrony na jednoosobowych przedsiębiorców
- ochrona ubezpieczających i przejrzystość umów ubezpieczeniowych
- art. 15 ust. 3 i 5 u.d.u.r. – interpretacja postanowień na korzyść klienta