Umowy koncernowe, nazywane też umowami holdingowymi, to specyficzny rodzaj porozumień występujących pomiędzy spółkami powiązanymi kapitałowo lub organizacyjnie. W polskim prawie przez wiele lat brakowało ich jednoznacznej regulacji, co powodowało liczne wątpliwości praktyczne. Dopiero od 1 sierpnia 2022 r. wprowadzono do Kodeksu spółek handlowych pojęcie grupy spółek, tworząc podstawę dla bardziej przejrzystych relacji dominacji i zależności.
W poradniku wyjaśniamy, czym są umowy koncernowe, kiedy można je zawierać, jakie mają znaczenie dla spółek dominujących i zależnych oraz jak wygląda ich odpowiedzialność na tle polskiego prawa.
Czym są umowy koncernowe i dlaczego nie są uregulowane wprost w Kodeksie spółek handlowych?
W polskim systemie prawnym nie istnieje odrębna kategoria tzw. umów o podporządkowanie (organizacyjnych). W innych państwach Unii Europejskiej takie umowy są dokładnie opisane – np. w Niemczech stanowią ważny element prawa korporacyjnego. W Polsce natomiast przez wiele lat brakowało analogicznej regulacji.
Dopiero od 1 sierpnia 2022 r. pojawiły się w Kodeksie spółek handlowych przepisy dotyczące rejestrowej grupy spółek, które nawiązują do stosunku dominacji i zależności. Jest to fundament tworzenia struktur gospodarczych opartych na powiązaniach między spółkami.
Wcześniej takie relacje określano różnymi terminami – mówiono o „koncernach”, „holdingach” lub „grupach spółek”. Brak jednoznacznej definicji powodował, że w praktyce i doktrynie używano tych pojęć zamiennie. Z czasem jednak zaczęto zauważać różnice między nimi.
Holding a koncern – kluczowe różnice pojęciowe
Holding to struktura oparta na powiązaniach faktycznych między przedsiębiorcami, w której występuje spółka dominująca i spółka (lub spółki) zależne.
Powiązania te mogą mieć charakter:
- kapitałowo-korporacyjny (np. większościowy udział w kapitale zakładowym),
- ustrojowo-korporacyjny (np. dominacja organizacyjna przez wpływ na decyzje organów spółki),
- personalny (np. wspólni członkowie zarządów lub rad nadzorczych).
W praktyce holding to forma współpracy kilku przedsiębiorców, najczęściej spółek kapitałowych. Może tworzyć rozbudowaną, wielopoziomową strukturę, w której jedna spółka kontroluje inne bezpośrednio lub pośrednio.
Z kolei koncern oznacza szerszą formę organizacyjną – również opartą na stosunku dominacji i zależności, ale obejmującą nie tylko relacje kapitałowe, lecz także faktyczne lub umowne.
Koncern tworzą co najmniej dwa podmioty:
- spółka dominująca,
- spółka zależna.
Podobnie jak holding, koncern może mieć strukturę wielopoziomową, ale obejmuje szerszy zakres współzależności.
📌 W skrócie: każdy holding jest koncernem, ale nie każdy koncern musi mieć formę holdingu.
Stosunek dominacji i zależności – fundament grupy spółek
Od 2022 roku relacje dominacji i zależności zostały wyraźnie określone w Kodeksie spółek handlowych. Zgodnie z art. 4 § 1 pkt 4 lit. f k.s.h., podstawą takiego stosunku mogą być również umowy o zarządzanie lub o odprowadzanie zysku.
Choć przepisy te nie wprowadzają samodzielnej definicji umowy koncernowej, uznają, że takie porozumienia mogą wzmacniać istniejące już powiązania dominacji–zależności. Oznacza to, że sama umowa nie tworzy koncernu, ale może stanowić jego formalne i organizacyjne uzupełnienie.
W doktrynie prawa polskiego przyjmuje się, że:
- umowy koncernowe mogą być zawierane tylko pomiędzy spółkami już powiązanymi stosunkiem dominacji i zależności,
- ich podstawą jest zasada swobody umów z Kodeksu cywilnego (art. 353¹ k.c.),
- nie stanowią one samodzielnej przesłanki powstania koncernu.
Wzorce prawa niemieckiego a polskie rozwiązania
Polskie prawo w dużym stopniu inspirowało się rozwiązaniami niemieckimi. W Niemczech koncern może powstać wyłącznie na podstawie zawartej umowy o podporządkowanie (Beherrschungsvertrag).
Umowy te dzieli się tam na dwa główne typy:
- Umowy o jednolite kierownictwo – dotyczą koordynacji zarządzania między równorzędnymi spółkami (tzw. koncern poziomy).
- Umowy o prowadzenie przedsiębiorstwa (koncern pionowy) – obejmują:
- umowy o zarządzanie (przejęcie kierownictwa nad spółką zależną),
- umowy o odprowadzanie zysku (transfer zysków do spółki dominującej).
W polskim prawie nie istnieje bezpośredni odpowiednik tych umów. Chociaż w k.s.h. pojawiają się ich nazwy, ustawodawca nie wprowadził ich jako umów nazwanych. Oznacza to, że są one dopuszczalne na zasadach ogólnych prawa cywilnego, a nie na podstawie szczególnych regulacji.
Umowy koncernowe w świetle polskiego prawa po 2022 roku
Po uchyleniu art. 7 k.s.h. w 2022 r. ustawodawca pozostawił w kodeksie tylko te przepisy, które odnoszą się do obowiązków korporacyjnych wynikających z zawarcia umów koncernowych. Oznacza to, że:
- spółki mogą zawierać takie umowy na podstawie zasady swobody umów,
- ale muszą przestrzegać przepisów o zgodzie wspólników i ujawnieniu umowy w KRS.
Z praktycznego punktu widzenia oznacza to, że:
- umowa koncernowa nie jest umową nazwaną,
- nie tworzy nowej formy organizacyjnej,
- ale wpływa na sposób realizacji praw i obowiązków między spółką dominującą a zależną.
Charakter umów koncernowych – obligacyjny, nie organizacyjny
Choć umowy koncernowe często kojarzą się z relacjami organizacyjnymi w grupie spółek, w rzeczywistości mają one charakter obligacyjny.
Oznacza to, że:
- nie tworzą nowej struktury organizacyjnej,
- nie wpływają na ustrój spółek (np. nie zmieniają sposobu powoływania zarządu),
- regulują zobowiązania stron wynikające z ich wzajemnych relacji.
W doktrynie przyjmuje się, że są to umowy dwustronne, jednostronnie zobowiązujące – co oznacza, że jedna ze stron (spółka zależna) przyjmuje na siebie zobowiązania wobec drugiej (spółki dominującej).
Warto podkreślić, że po wprowadzeniu regulacji o grupach spółek pojawiły się wątpliwości, czy spółki uczestniczące w rejestrowej grupie mogą nadal zawierać umowy koncernowe. Choć przepisy tego nie zakazują, część ekspertów uznaje, że relacje koncernowe mogą być obecnie w dużej mierze uregulowane w ramach samej grupy spółek.
Cel koncernowy (holdingowy) – klucz do ważności umowy
Umowy koncernowe muszą mieć tzw. cel koncernowy, czyli wyraźne dążenie stron do podporządkowania jednego podmiotu drugiemu.
Nie chodzi tu jednak o całkowitą utratę samodzielności spółki zależnej, lecz o zgodne i kontrolowane współdziałanie w ramach grupy.
Zazwyczaj w takich umowach określa się m.in.:
- strukturę organizacyjną koncernu,
- zasady wymiany świadczeń (np. usług, zysków, informacji),
- obowiązki sprawozdawcze i kontrolne,
- sposób rozliczania wspólnych projektów i inwestycji.
Przykład praktyczny:
Spółka Delta Holding S.A. z Warszawy zawiera umowę koncernową ze swoją spółką zależną EkoMetal Sp. z o.o.. W umowie określono, że Delta będzie kierować strategią inwestycyjną i polityką cenową EkoMetalu, a w zamian zobowiązuje się do zapewnienia finansowania i doradztwa zarządczego. Spółka zależna zachowuje własny zarząd, ale wykonuje polecenia strategiczne wydane przez podmiot dominujący.
Rodzaje umów koncernowych: o zarządzanie i o przekazywanie zysku
W praktyce wyróżnia się dwa podstawowe typy umów koncernowych:
- umowę o zarządzanie,
- umowę o przekazywanie (odprowadzanie) zysku.
Choć nazwy tych umów pojawiają się w przepisach Kodeksu spółek handlowych, ustawodawca nie wprowadził ich jako umów nazwanych. Mają one więc charakter nienazwany i są dopuszczalne na podstawie zasady swobody umów (art. 353¹ k.c.).
Zgodnie z doktryną prawa handlowego, umowy te mają charakter obligacyjny, a nie organizacyjny. Oznacza to, że ich skutki nie dotyczą struktury korporacyjnej spółek (nie zmieniają sposobu reprezentacji, głosowania czy powoływania organów), lecz dotyczą zobowiązań pomiędzy nimi.
Cechą wspólną tych umów jest kształtowanie relacji między spółką dominującą a zależną, poprzez umożliwienie jednej z nich (dominującej) wpływania na decyzje drugiej (zależnej), w zakresie realizacji wspólnego celu gospodarczego – tzw. celu koncernowego (holdingowego).
Umowa o zarządzanie – przekazanie kompetencji kierowniczych
Umowa o zarządzanie jest jednym z najważniejszych instrumentów prawnych w strukturach koncernowych. Jej istotą jest przyznanie spółce dominującej kompetencji w zakresie zarządzania spółką zależną.
W praktyce oznacza to, że:
- spółka zależna nie traci swojej osobowości prawnej ani organów (zarząd, rada nadzorcza itp.),
- ale zobowiązuje się wykonywać polecenia wydawane przez spółkę dominującą.
W doktrynie podkreśla się, że pojęcie „zarządzania” obejmuje przekazanie prowadzenia spraw spółki zależnej – jednak nie w sensie przejęcia funkcji jej zarządu, lecz raczej kierunkowego sterowania decyzjami.
Spółka dominująca może więc wpływać m.in. na:
- politykę inwestycyjną spółki zależnej,
- planowanie strategiczne i finansowe,
- zasady zarządzania kadrami,
- koordynację kontraktów i współpracy gospodarczej,
- kontrolę i raportowanie wewnętrzne.
W umowie można wyraźnie określić, że spółka dominująca ma prawo wydawania wiążących poleceń, a spółka zależna ma obowiązek ich wykonywania.
📌 Przykład:
Spółka TechNova S.A. (dominująca) zawiera umowę o zarządzanie ze spółką GreenTech Sp. z o.o.(zależną). Na jej podstawie GreenTech zobowiązuje się prowadzić działalność badawczo-rozwojową zgodnie z planami strategicznymi zatwierdzonymi przez TechNovę. W zamian spółka dominująca zapewnia doradztwo i wsparcie finansowe w zakresie realizacji projektów badawczych.
Umowa o zarządzanie może również przewidywać, że spółka dominująca ma prawo do:
- powoływania większości członków zarządu spółki zależnej,
- zatwierdzania decyzji inwestycyjnych,
- ustalania zasad rachunkowości zarządczej w grupie.
W doktrynie podkreśla się, że umowa o zarządzanie nie może prowadzić do faktycznego przejęcia prowadzenia spraw spółki zależnej, bo to naruszałoby zasadę autonomii organów spółki. W praktyce więc spółka dominująca kieruje, ale nie zarządza bezpośrednio.
Umowa o przekazywanie zysku – mechanizm transferu finansowego
Drugim typem umowy koncernowej jest umowa o przekazywanie (odprowadzanie) zysku. Jej istotą jest zobowiązanie spółki zależnej do przekazywania na rzecz spółki dominującej określonej części lub całości zysku wypracowanego w danym okresie.
W praktyce można spotkać trzy warianty takiej umowy (wg koncepcji prof. S. Włodyki):
- Umowa o odprowadzanie całego zysku – spółka zależna przekazuje 100% zysku spółce dominującej.
- Umowa o odprowadzanie części zysku – np. 50% lub zysk z określonych zakładów lub projektów.
- Wspólnota zysku – spółki łączą swoje zyski lub ich część, tworząc wspólny fundusz (np. dla inwestycji w ramach koncernu).
W każdej z tych umów powinny być jasno określone:
- wysokość lub sposób wyliczenia kwoty zysku,
- termin i sposób przekazania środków,
- okres obowiązywania umowy (np. do końca roku obrotowego).
Z punktu widzenia prawa handlowego taka umowa może stanowić obligacyjny tytuł uczestnictwa w zysku spółki zależnej w rozumieniu art. 304 § 2 pkt 1 k.s.h..
📌 Przykład:
Spółka LogiTrans Sp. z o.o. (zależna) zobowiązuje się przekazywać spółce EuroTrans Holding S.A.(dominującej) 40% rocznego zysku netto, liczonego po zatwierdzeniu sprawozdania finansowego. Środki te mają być przekazywane do 31 marca każdego roku na rachunek holdingowy.
Umowa tego typu stanowi zatem nie tylko narzędzie finansowe, ale też sposób koordynacji polityki dywidendowej w ramach grupy spółek.
Prawa i obowiązki stron umowy koncernowej
W umowach koncernowych spółka dominująca i zależna pozostają równorzędnymi podmiotami prawa, ale ich relacja ma charakter hierarchiczny.
Uprawnienia spółki dominującej:
- wydawanie wiążących poleceń w określonych sprawach,
- koordynowanie strategii rozwoju i zarządzania,
- kontrola nad finansami, kadrami i polityką inwestycyjną spółki zależnej,
- prawo żądania informacji i sprawozdań,
- prawo do żądania zysku (w przypadku umowy o przekazywanie zysku).
Obowiązki spółki dominującej:
- wykonywanie poleceń zgodnie z celem koncernowym,
- przestrzeganie granic wyznaczonych w umowie i w przepisach prawa,
- ewentualne ponoszenie odpowiedzialności za szkody wyrządzone spółce zależnej w wyniku wykonywania poleceń (art. 471 k.c. w zw. z art. 473 k.c.),
- w określonych przypadkach – odpowiedzialność wobec wspólników mniejszościowych spółki zależnej.
Obowiązki spółki zależnej:
- realizacja poleceń spółki dominującej w granicach umowy,
- przekazywanie danych, sprawozdań i zysków zgodnie z postanowieniami,
- zachowanie lojalności wobec celu koncernowego.
Zarząd spółki zależnej może jednak odmówić wykonania polecenia, jeśli jego realizacja byłaby sprzeczna z prawem lub interesem spółki. Wówczas oceny dokonuje się na tle przepisów o wykonaniu zobowiązania i zasad odpowiedzialności kontraktowej.
Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
Umowy koncernowe mają charakter obligacyjny, dlatego odpowiedzialność stron reguluje Kodeks cywilny.
Zastosowanie mają przepisy:
- art. 471 k.c. – ogólna zasada odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania,
- art. 473 k.c. – możliwość rozszerzenia lub ograniczenia odpowiedzialności przez strony,
- art. 353¹ k.c. – zasada swobody umów.
W praktyce strony mogą określić w umowie:
- zasady odpowiedzialności spółki dominującej za działania wobec spółki zależnej,
- odpowiedzialność wobec wierzycieli spółki zależnej,
- tryb i wysokość odszkodowania za szkody powstałe przy wykonywaniu poleceń,
- zasady rekompensaty dla wspólników mniejszościowych.
Jeżeli umowa nie zawiera takich postanowień, zastosowanie mają ogólne zasady odpowiedzialności kontraktowej.
Swoboda kształtowania postanowień umownych
Ponieważ umowy koncernowe są nienazwane, strony mają dużą swobodę w określaniu ich treści.
Warunkiem jest, by postanowienia:
- nie naruszały bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa,
- nie sprzeciwiały się naturze stosunku prawnego,
- nie były sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 353¹ k.c.).
Umowa może obejmować m.in.:
- sposób zarządzania i nadzoru,
- zasady rozliczeń i podziału zysków,
- zakres odpowiedzialności,
- mechanizmy kontroli i raportowania,
- warunki rozwiązania i wypowiedzenia umowy,
- załączniki (np. plan strategii, model finansowy, schemat organizacyjny).
Możliwość stosowania umowy przedwstępnej i promesy
W praktyce gospodarczej umowa koncernowa może być poprzedzona umową przedwstępną, w której strony zobowiązują się do jej zawarcia w przyszłości, po spełnieniu określonych warunków (np. uzyskaniu zgód korporacyjnych).
Podobną funkcję może pełnić promesa, czyli zobowiązanie jednej strony (zazwyczaj spółki dominującej) do zawarcia w określonym terminie umowy koncernowej z drugą spółką.
Terminy obowiązywania umowy
Umowa koncernowa może być zawarta:
- na czas oznaczony (np. 3 lata lub do określonego zdarzenia – zakończenia projektu),
- na czas nieoznaczony z możliwością wypowiedzenia.
W przypadku umów o odprowadzanie zysku warto określić wprost okres rozliczeniowy (np. rok obrotowy) oraz terminy przekazania środków.
Załączniki do umowy
Umowy koncernowe często zawierają załączniki, choć nie jest to obowiązkowe.
Przykładowe załączniki to:
- struktura organizacyjna grupy,
- plan finansowy lub budżet,
- zasady raportowania i sprawozdawczości,
- lista projektów inwestycyjnych,
- schemat powiązań kapitałowych.
Podstawa prawna
W poradniku przywołano i omówiono następujące przepisy:
- art. 4 § 1 pkt 4 lit. f – Kodeks spółek handlowych – definicja stosunku dominacji i zależności, z odniesieniem do umów o zarządzanie i o odprowadzanie zysku;
- art. 7 – Kodeks spółek handlowych (uchylony) – wcześniejsza podstawa umów koncernowych;
- art. 228 pkt 6 – Kodeks spółek handlowych – obowiązek uzyskania zgody wspólników na zawarcie umowy o zarządzanie lub o odprowadzanie zysku w spółce z o.o.;
- art. 393 pkt 7 – Kodeks spółek handlowych – odpowiedni obowiązek w spółce akcyjnej;
- art. 304 § 2 pkt 1 – Kodeks spółek handlowych – możliwość kwalifikacji umowy o przekazywanie zysku jako tytułu uczestnictwa w zysku spółki zależnej;
- art. 471 – Kodeks cywilny – odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;
- art. 473 – Kodeks cywilny – możliwość rozszerzenia lub ograniczenia odpowiedzialności przez strony;
- art. 353¹ – Kodeks cywilny – zasada swobody umów.
Kluczowe wnioski praktyczne
📚 Dla przedsiębiorców i prawników obsługujących grupy spółek najważniejsze wnioski płynące z analizy to:
- Umowy koncernowe nie są uregulowane wprost w polskim prawie, ale są w pełni dopuszczalne na zasadach ogólnych Kodeksu cywilnego.
- Umowa koncernowa ma charakter obligacyjny, a nie organizacyjny – reguluje zobowiązania, nie strukturę korporacyjną.
- Podstawą zawarcia jest istnienie stosunku dominacji i zależności między spółkami.
- Dopuszczalne są dwa główne typy umów:
- o zarządzanie (koordynacja działań i strategii),
- o przekazywanie zysku (transfer finansowy w ramach grupy).
- Zgoda wspólników jest obowiązkowa – wynika z art. 228 pkt 6 i art. 393 pkt 7 k.s.h.
- Odpowiedzialność stron opiera się na zasadach z Kodeksu cywilnego – można ją rozszerzyć lub ograniczyć w umowie.
- Umowy mogą być zawierane na czas oznaczony lub nieoznaczony, z możliwością wypowiedzenia, a także poprzedzone umową przedwstępną lub promesą.
- Załączniki (np. schemat organizacyjny, plan finansowy, polityka zarządzania) mogą stanowić integralną część umowy.
Tematy zawarte w poradniku
- umowa koncernowa w polskim prawie handlowym
- umowa o zarządzanie spółką zależną
- umowa o przekazywanie zysku między spółkami
- odpowiedzialność spółki dominującej w grupie spółek
- stosunek dominacji i zależności w Kodeksie spółek handlowych