Factoring (po polsku: faktoring) jest jedną z najstarszych i najczęściej stosowanych form finansowania działalności gospodarczej. Umożliwia przedsiębiorcom szybkie pozyskanie środków pieniężnych z wystawionych faktur, poprawę płynności finansowej oraz przeniesienie części ryzyka niewypłacalności kontrahentów na wyspecjalizowany podmiot – faktora. W niniejszym poradniku omówimy istotę umowy factoringu, jej rodzaje, obowiązki stron oraz zasady odpowiedzialności wynikające z przepisów prawa cywilnego.
Początki i rozwój factoringu
Historia factoringu sięga starożytności. Pierwsze formy tego rodzaju transakcji pojawiły się już w Babilonii, gdzie kupcy zawierali umowy przypominające współczesne przelewy wierzytelności w zamian za natychmiastową zapłatę części należności.
W II wieku p.n.e. w Cesarstwie Rzymskim funkcjonowała tzw. pożyczka morska (foenus nauticum lub pecunia traiecticia), która łączyła elementy kredytu i ubezpieczenia statku oraz przewożonych towarów. Umowa ta przypominała współczesny factoring pełny, ponieważ obejmowała zarówno finansowanie, jak i zabezpieczenie przed ryzykiem utraty towaru.
W średniowieczu factoring rozwinął się w Europie i w koloniach handlowych, gdzie faktorzy – czyli pośrednicy handlowi – nie tylko sprzedawali towary w imieniu kupców, ale również udzielali zaliczek na poczet przyszłych dostaw. W XVI wieku pojawiła się także tzw. pożyczka bodmeryjna (bottomry), której zabezpieczeniem był statek handlowy wraz z załadunkiem.
Nowoczesną formę factoringu ukształtowano w XIX wieku w Stanach Zjednoczonych. Faktorzy początkowo pełnili rolę dystrybutorów i agentów handlowych, a z czasem – instytucji finansowych, które przejmowały wierzytelności, prowadziły ewidencję księgową, wypłacały zaliczki oraz oceniały wiarygodność płatniczą kontrahentów.
W połowie XX wieku factoring zdobył ogromną popularność w Europie i zaczął odgrywać istotną rolę w finansowaniu obrotu międzynarodowego.
Istota i funkcje umowy factoringu
Współczesna umowa factoringu to szczególny rodzaj umowy cywilnoprawnej, stosowanej głównie przez przedsiębiorców prowadzących sprzedaż towarów lub usług z odroczonym terminem płatności.
W praktyce polega ona na tym, że:
- faktorant (czyli przedsiębiorca – sprzedawca) przenosi na faktora swoje wierzytelności pieniężne wobec odbiorców,
- faktor (instytucja finansowa, najczęściej bank lub wyspecjalizowany podmiot factoringowy) wypłaca faktorantowi środki finansowe wcześniej, potrącając należną prowizję.
Umowa factoringu łączy w sobie trzy główne funkcje:
- Finansową – zapewnia natychmiastowe finansowanie poprzez wypłatę należności przed terminem płatności faktur.
- Zabezpieczającą (gwarancyjną) – może chronić przedsiębiorcę przed skutkami niewypłacalności dłużnika.
- Usługową (administracyjną) – obejmuje m.in. monitoring płatności, windykację należności czy analizę zdolności kredytowej kontrahentów.
Zalety stosowania umowy factoringu
Do głównych korzyści, jakie daje przedsiębiorcy zawarcie umowy factoringu, należą:
✔ Poprawa płynności finansowej – przedsiębiorca otrzymuje środki za wystawione faktury niemal natychmiast, co pozwala mu utrzymać stabilność finansową bez oczekiwania na zapłatę od kontrahentów.
✔ Ograniczenie ryzyka niewypłacalności kontrahenta – w przypadku factoringu pełnego ryzyko to przejmuje faktor.
✔ Brak konieczności dochodzenia należności – faktor zajmuje się ściąganiem płatności i monitorowaniem dłużników.
✔ Dostęp do dodatkowych usług – np. badanie wiarygodności płatniczej odbiorców, ubezpieczenie należności, raporty finansowe.
✔ Łatwość uzyskania finansowania – factoring jest często dostępny również dla przedsiębiorstw, które nie spełniają rygorystycznych wymogów kredytowych i nie posiadają majątkowych zabezpieczeń.
Wady i ryzyka związane z factoringiem
Choć factoring stanowi skuteczne narzędzie finansowania, wiąże się również z pewnymi kosztami i ograniczeniami. Do najczęściej wskazywanych wad należą:
⚠️ Koszty usług faktora – przedsiębiorca płaci prowizję, która może wynosić od kilku do nawet kilkudziesięciu procent wartości wierzytelności.
⚠️ Dodatkowe opłaty administracyjne – np. prowizje przygotowawcze, opłaty za przejęcie ryzyka (prowizja del credere), koszty raportów i analiz.
⚠️ Obowiązek szczegółowego dokumentowania wierzytelności – przed przelewem faktor może wymagać potwierdzenia ich istnienia i zasadności.
⚠️ Możliwe pogorszenie relacji z kontrahentami – faktorzy, zwłaszcza zewnętrzne firmy windykacyjne, mogą prowadzić intensywną politykę ściągania należności, co bywa źle odbierane przez dłużników.
Prawa i obowiązki stron umowy factoringu
Umowa factoringu jest umową nienazwaną, tzn. nie została uregulowana wprost w Kodeksie cywilnym, ale jej istota wynika z zasad ogólnych dotyczących przelewu wierzytelności i świadczenia usług.
Zgodnie z konstrukcją prawną:
- faktorant zobowiązuje się do przeniesienia na faktora określonej wierzytelności pieniężnej (np. wynikającej z wystawionej faktury),
- faktor natomiast zobowiązuje się do zapłaty faktorantowi wynagrodzenia, pomniejszonego o prowizję, oraz do wykonania na jego rzecz usług dodatkowych (np. prowadzenia ewidencji, dochodzenia należności, oceny kontrahentów).
📄 Jeżeli umowa nie obejmowałaby żadnych usług dodatkowych, należałoby ją traktować wyłącznie jako umowę przelewu wierzytelności (cesji).
Rodzaje umów factoringowych
W praktyce wyróżnia się kilka podstawowych typów umów factoringu:
1. Factoring pełny (właściwy)
Faktor przejmuje na siebie całe ryzyko niewypłacalności dłużnika. Oznacza to, że w razie braku zapłaty przez kontrahenta, przedsiębiorca nie ma obowiązku zwrotu otrzymanych środków.
2. Factoring niepełny (niewłaściwy)
Faktor nie przejmuje ryzyka – jeśli dłużnik nie zapłaci, przedsiębiorca musi zwrócić faktorowi otrzymaną kwotę. Ten typ jest częściej stosowany, zwłaszcza w relacjach z nowymi klientami.
3. Factoring mieszany (częściowy)
Łączy elementy obu powyższych – ryzyko przejęte jest tylko w określonych przypadkach, np. dla wybranych kontrahentów lub transakcji o mniejszej wartości.
Zobacz też: Umowa forfaitingu jako alternatywne finansowanie
📘 Przykład
Firma „Tech-Metal” z Gdyni, zajmująca się produkcją części stalowych, sprzedała towary kontrahentowi z 60-dniowym terminem płatności. Aby szybciej uzyskać środki na zakup surowców, zawarła umowę factoringu pełnego z firmą finansową. Faktor wypłacił 90% wartości faktur w ciągu dwóch dni, a po zapłacie przez odbiorcę – pozostałą część. W przypadku ewentualnej niewypłacalności kontrahenta ryzyko straty przechodziłoby w całości na faktora.
Umowa przedwstępna i promesa factoringowa
Prawo cywilne dopuszcza możliwość zawarcia umowy przedwstępnej factoringu, która zobowiązuje strony do podpisania w przyszłości właściwej umowy factoringowej.
Zgodnie z treścią „art. 389 § 1 Kodeksu cywilnego” – „umowa, przez którą jedna lub obie strony zobowiązują się do zawarcia oznaczonej umowy (umowa przedwstępna), powinna zawierać istotne postanowienia umowy przyrzeczonej”.
W przypadku factoringu będą to przede wszystkim:
- dane stron (faktorant i faktor),
- określenie wierzytelności, które mają być objęte umową,
- ustalenie, czy faktor przejmuje ryzyko niewypłacalności dłużnika (czyli czy factoring ma charakter pełny, czy niepełny),
- wysokość wynagrodzenia i prowizji, a także terminy płatności.
W praktyce jednak przedsiębiorcy rzadko zawierają formalne umowy przedwstępne. Zazwyczaj poprzedza je etap wstępnej weryfikacji, podczas którego faktor dokonuje oceny wiarygodności finansowej przyszłego klienta (faktoranta) oraz jego kontrahentów.
Procedura ta ma dwuetapowy charakter:
- Sprawdzenie przedsiębiorcy – analiza jego zdolności płatniczej, sytuacji prawnej i historii kredytowej.
- Ocena dłużników – weryfikacja firm, których wierzytelności mają być objęte factoringiem (m.in. analiza faktur, historii współpracy, poziomu ryzyka).
Często faktor pobiera w tym celu opłatę wstępną, która nie podlega zwrotowi w razie niezawarcia umowy.
📘 Przykład
Firma „AgroTrans” z Poznania, zajmująca się handlem produktami rolnymi, wystąpiła do instytucji finansowej o factoring niepełny. Przed podpisaniem umowy faktor sprawdził zarówno sytuację finansową AgroTrans, jak i wypłacalność głównych odbiorców. Po analizie faktor zaproponował podpisanie promesy factoringowej, uzależniając jej wykonanie od pozytywnego wyniku audytu jednego z kontrahentów.
Swoboda kształtowania postanowień umowy factoringu
Umowa factoringu jest umową nienazwaną, czyli niewymienioną wprost w Kodeksie cywilnym. Oznacza to, że jej treść kształtowana jest przez strony w oparciu o zasadę swobody umów określoną w „art. 353¹ Kodeksu cywilnego”, zgodnie z którym „strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego”.
W praktyce oznacza to, że strony mogą swobodnie łączyć w jednej umowie elementy:
- przelewu wierzytelności (cesji),
- umowy sprzedaży,
- umowy o świadczenie usług (np. windykacji, monitoringu płatności, raportowania).
Wyjątek dotyczy factoringu międzynarodowego, który może podlegać Konwencji Ottawskiej o faktoringu międzynarodowym (UNIDROIT) z 1988 r., określającej jednolite zasady w zakresie przelewu wierzytelności między przedsiębiorcami z różnych krajów.
Warto jednak zauważyć, że w praktyce przedsiębiorcy mają ograniczoną możliwość negocjowania zapisów umowy. Większość instytucji finansowych posługuje się gotowymi wzorcami umownymi, które mają charakter umów adhezyjnych (tj. narzuconych przez silniejszą stronę).
Oznacza to, że jeśli przedsiębiorca nie zaakceptuje kluczowych warunków (np. wysokości prowizji, zakresu ryzyka, warunków rozwiązania umowy), często nie dochodzi nawet do negocjacji szczegółowych i współpraca nie jest podejmowana.
Odpowiedzialność stron i niewykonanie zobowiązania
Zawierając umowę factoringu, obie strony zobowiązują się do wzajemnego współdziałania w celu prawidłowego wykonania zobowiązania.
Zgodnie z „art. 354 § 2 Kodeksu cywilnego” – „wierzyciel powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania w taki sposób, aby umożliwić dłużnikowi wykonanie świadczenia”.
W kontekście factoringu oznacza to obowiązek przekazywania przez faktoranta rzetelnych informacji i dokumentów niezbędnych do realizacji umowy.
W przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy zastosowanie znajdą ogólne przepisy o odpowiedzialności kontraktowej, czyli „art. 471 i następne Kodeksu cywilnego”.
W szczególności:
- w zakresie przelewu wierzytelności zastosowanie mają „art. 509–518 Kodeksu cywilnego”,
- w zakresie usług dodatkowych – „art. 734–751 w związku z art. 750 Kodeksu cywilnego”.
Zgodnie z „art. 516 Kodeksu cywilnego”, faktorant odpowiada wobec faktora za:
- istnienie wierzytelności,
- jej wysokość,
- oraz istnienie praw akcesoryjnych (np. zabezpieczeń, odsetek).
Nie odpowiada natomiast za skuteczność egzekucji czy efektywność zabezpieczenia wierzytelności.
Z kolei faktor nie przejmuje na siebie obowiązków względem dłużników przedsiębiorcy, takich jak rękojmia czy gwarancja jakości towaru – pozostają one nadal po stronie sprzedawcy.
Klauzula del credere i ryzyko niewypłacalności dłużnika
Jednym z najważniejszych elementów umowy factoringu pełnego jest tzw. klauzula del credere, zgodnie z którą faktor przejmuje na siebie ryzyko braku zapłaty przez dłużnika.
W praktyce oznacza to, że jeśli kontrahent nie uiści należności w terminie z przyczyn leżących po jego stronie, przedsiębiorca (faktorant) nie musi zwracać faktorowi wypłaconej kwoty.
W factoringu niepełnym klauzula ta nie występuje – ryzyko niewypłacalności nadal obciąża przedsiębiorcę.
📘 Przykład
Przedsiębiorca „EcoPrint” z Krakowa sprzedał towary za 100 000 zł z 60-dniowym terminem płatności. Faktor wypłacił mu 90% kwoty (90 000 zł). Po upływie terminu dłużnik nie zapłacił faktury.
- W przypadku factoringu pełnego przedsiębiorca nie musi zwracać pieniędzy – stratę ponosi faktor.
- W factoringu niepełnym przedsiębiorca musi zwrócić faktorowi wypłacone 90 000 zł.
Dochodzenie roszczeń i przedawnienie
Jeżeli faktor nie zapłaci wynagrodzenia za nabytą wierzytelność, przedsiębiorca może dochodzić zapłaty na zasadach ogólnych przewidzianych w Kodeksie cywilnym.
Zgodnie z „art. 118 Kodeksu cywilnego” – „termin przedawnienia roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej wynosi trzy lata”, a koniec tego terminu przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego.
Terminy trwania i rozwiązania umowy factoringu
Czas obowiązywania umowy factoringu jest ustalany indywidualnie przez strony.
Najczęściej do rozwiązania umowy dochodzi po:
- pełnym wykonaniu zobowiązań (czyli zapłacie wynagrodzenia i prowizji),
- upływie czasu, na jaki umowa została zawarta,
- wypowiedzeniu umowy przez jedną ze stron – jeśli umowa ma charakter bezterminowy.
Umowa może dotyczyć jednej konkretnej wierzytelności, jednego kontrahenta, bądź wielu faktur wystawionych dla różnych odbiorców.
Im szerszy zakres i liczba usług dodatkowych (np. raporty, ubezpieczenia, windykacja), tym dłuższy może być okres jej obowiązywania.
Umowa może zostać zawarta:
- na czas określony – z dokładnie wskazaną datą zakończenia,
- na czas nieokreślony – z możliwością wypowiedzenia,
- lub może być przedłużana automatycznie (tzw. dorozumiane przedłużenie, per facta concludentia).
Załączniki do umowy factoringu
Do umowy factoringu zwykle dołączana jest obszerna dokumentacja potwierdzająca wierzytelności i warunki współpracy. Wśród najczęstszych załączników znajdują się:
- faktury potwierdzające wierzytelności,
- oświadczenia o uznaniu długu,
- pokwitowania zapłaty,
- protokoły odbioru towarów lub usług,
- polisy ubezpieczeniowe,
- cenniki i tabele prowizji,
- ogólne warunki świadczenia usług,
- dokumenty dotyczące przetwarzania danych osobowych (RODO).
Załączniki te stanowią integralną część umowy i precyzują zasady współpracy między stronami.
📘 Przykład
Firma „LogiFast” z Wrocławia podpisała umowę factoringu na obsługę należności wobec trzech kontrahentów. Do umowy załączono: listę faktur, kopie protokołów odbioru, cennik usług dodatkowych oraz klauzulę RODO dotyczącą przetwarzania danych dłużników. Dzięki temu faktor miał pełny dostęp do danych niezbędnych do monitorowania płatności i oceny ryzyka.
Podstawa prawna
- art. 353¹ – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 ze zm.) – zasada swobody umów
- art. 354 § 2 – Kodeks cywilny – obowiązek współdziałania stron przy wykonaniu zobowiązania
- art. 389 § 1 – Kodeks cywilny – umowa przedwstępna
- art. 471 i następne – Kodeks cywilny – odpowiedzialność kontraktowa za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
- art. 509–518 – Kodeks cywilny – przelew wierzytelności (cesja)
- art. 734–751 w zw. z art. 750 – Kodeks cywilny – umowa zlecenia i odpowiednie stosowanie przepisów do innych usług
- art. 516 – Kodeks cywilny – odpowiedzialność zbywcy wierzytelności wobec nabywcy
- art. 118 – Kodeks cywilny – terminy przedawnienia roszczeń
- Konwencja Ottawska o faktoringu międzynarodowym (UNIDROIT, 1988 r.) – w zakresie factoringu międzynarodowego
Tematy zawarte w poradniku
- umowa factoringu w działalności gospodarczej
- rodzaje factoringu (pełny, niepełny, mieszany)
- prawa i obowiązki stron umowy factoringu
- klauzula del credere i ryzyko niewypłacalności dłużnika
- odpowiedzialność faktora i faktoranta
- umowa przedwstępna i promesa factoringowa
- zasady swobody umów w factoringu
- terminy realizacji i rozwiązania umowy factoringu
- załączniki do umowy factoringu
Linki do źródeł
- https://isap.sejm.gov.pl – Internetowy System Aktów Prawnych (ustawy i Kodeks cywilny)
- https://podatki.gov.pl – oficjalny portal Ministerstwa Finansów
- https://zus.pl – Zakład Ubezpieczeń Społecznych
- https://nfz.gov.pl – Narodowy Fundusz Zdrowia