Umowa przewozu jest jednym z kluczowych kontraktów wykorzystywanych w obrocie gospodarczym, zwłaszcza w sektorze transportowym. Obejmuje zarówno przewóz osób, jak i rzeczy, a jej regulacje znajdują się w wielu aktach prawnych – zarówno krajowych, jak i międzynarodowych. W niniejszym poradniku wyjaśniamy, jakie przepisy mają zastosowanie do umowy przewozu, jak rozumieć zasadę lex specialis oraz jakie ustawy regulują poszczególne rodzaje transportu.
Zasada pierwszeństwa przepisów szczególnych (lex specialis derogat legi generali)
Kodeks cywilny reguluje umowę przewozu w przepisach art. 774–793 k.c., które odnoszą się do przewozu osób i rzeczy. Jednak już w art. 775 k.c. ustawodawca wyraźnie wskazuje, że:
„Przepisy niniejszego działu stosuje się do przewozu w zakresie poszczególnych rodzajów transportu tylko o tyle, o ile przewóz ten nie jest uregulowany odrębnymi przepisami.”
Oznacza to, że regulacja Kodeksu cywilnego ma charakter ogólny, a w przypadku istnienia przepisów szczególnych – to one mają pierwszeństwo. Zasada ta określana jest jako lex specialis derogat legi generali, czyli „przepis szczególny uchyla przepis ogólny”.
W praktyce niemal każdy rodzaj transportu – drogowy, kolejowy, morski, lotniczy, śródlądowy czy pocztowy – doczekał się własnych, szczegółowych ustaw. W rezultacie przepisy Kodeksu cywilnego o umowie przewozu stosuje się obecnie w bardzo ograniczonym zakresie, głównie do przewozów, które nie zostały objęte żadnym odrębnym reżimem prawnym (np. przewozu konnego, dziś już marginalnego).
📌 Przykład:
Jeśli przedsiębiorca z Rzeszowa przewozi towary własnym samochodem dostawczym do Krakowa, zastosowanie znajdą przepisy ustawy Prawo przewozowe i ustawy o transporcie drogowym, a nie ogólne przepisy Kodeksu cywilnego. Gdyby jednak przewóz odbywał się w sposób nieprofesjonalny, np. przez osobę fizyczną nieprowadzącą działalności gospodarczej, wtedy podstawą byłby Kodeks cywilny.
Źródła prawa krajowego w zakresie przewozu
Wykonywanie działalności gospodarczej polegającej na przewozie osób lub rzeczy zostało szczegółowo uregulowane w wielu aktach prawnych. Każdy z nich odnosi się do innego rodzaju transportu, co wynika z różnic technicznych i organizacyjnych między poszczególnymi gałęziami komunikacji.
Do najważniejszych ustaw regulujących przewóz należą:
- ustawa z 15 listopada 1984 r. – Prawo przewozowe – podstawowy akt prawny dotyczący przewozu osób i rzeczy w transporcie drogowym, kolejowym i śródlądowym,
- ustawa z 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej,
- ustawa z 6 września 2001 r. o transporcie drogowym,
- ustawa z 18 września 2001 r. – Kodeks morski,
- ustawa z 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze,
- ustawa z 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym,
- ustawa z 16 grudnia 2010 r. o publicznym transporcie zbiorowym,
- ustawa z 23 listopada 2012 r. – Prawo pocztowe.
Każda z wymienionych ustaw określa odrębne warunki wykonywania przewozu – np. sposób zawierania umowy, odpowiedzialność przewoźnika, obowiązki wobec pasażerów czy wymagania techniczne wobec środków transportu.
Umowy międzynarodowe dotyczące przewozu
Ponieważ transport to działalność o charakterze ponadnarodowym, istotne znaczenie mają również konwencje międzynarodowe i regulacje unijne, które ujednolicają zasady przewozu w poszczególnych gałęziach transportu.
Najważniejsze umowy międzynarodowe w tym zakresie to:
- Konwencja CMR – Konwencja o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów, podpisana w Genewie w 1956 r.
Reguluje zasady przewozu drogowego towarów pomiędzy państwami, z których przynajmniej jedno jest stroną konwencji. - Konwencja COTIF (Convention relative aux transports internationaux ferroviaires), podpisana w Bernie w 1980 r.
Dotyczy przewozu kolejowego w obrocie międzynarodowym. - Reguły Hasko–Visbijskie (RHV) – obejmują Konwencję międzynarodową o ujednostajnieniu niektórych zasad dotyczących konosamentów z 1924 r. (tzw. Reguły Haskie) wraz z późniejszymi protokołami z 1968 i 1979 r.
Stanowią podstawowy reżim prawny dla przewozów morskich ładunków. - Konwencja ateńska z 1974 r. – reguluje przewóz morzem pasażerów i ich bagażu.
- Konwencja montrealska z 1999 r. – o ujednoliceniu niektórych prawideł dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego.
- Konwencja warszawska z 1929 r. – poprzedniczka konwencji montrealskiej, nadal stosowana w zakresie, w jakim nie została zastąpiona przez późniejsze regulacje.
📚 Warto wiedzieć:
Polska jest stroną większości powyższych konwencji, co oznacza, że ich przepisy stanowią część krajowego porządku prawnego i mają pierwszeństwo przed ustawami krajowymi, jeśli umowa międzynarodowa stanowi inaczej.
Prawo przewozowe – podstawowy akt krajowy
W polskim systemie prawnym centralną rolę w regulacji przewozów odgrywa ustawa z 15 listopada 1984 r. – Prawo przewozowe. Jej znaczenie polega na tym, że ujednoliciła przepisy dotyczące przewozu osób i rzeczy w kilku gałęziach transportu: drogowym, kolejowym oraz żegludze śródlądowej.
Ustawa nie obejmuje natomiast:
- transportu morskiego,
- transportu lotniczego,
- przewozu przesyłek pocztowych,
- przewozu konnego.
Co istotne, przepisy Prawa przewozowego stosuje się przede wszystkim do przewozów krajowych. W przypadku przewozów międzynarodowych ustawa ma zastosowanie tylko wtedy, gdy umowa międzynarodowa nie stanowi inaczej.
⚠️ Uwaga:
Oznacza to, że np. w międzynarodowym przewozie towarów samochodami ciężarowymi pierwszeństwo mają przepisy konwencji CMR, a nie Prawa przewozowego.
Przepisy dotyczące transportu drogowego
Transport drogowy jest obecnie najczęściej wykorzystywaną formą przewozu w obrocie gospodarczym. Ze względu na jego znaczenie został uregulowany kilkoma aktami prawnymi, przede wszystkim:
- Prawem przewozowym, które określa ogólne zasady przewozu osób i rzeczy,
- ustawą z 6 września 2001 r. o transporcie drogowym, która reguluje działalność gospodarczą przewoźników,
- konwencją CMR z 1956 r., dotyczącą międzynarodowego przewozu drogowego towarów.
Konwencja CMR ma zastosowanie do wszelkich umów o zarobkowy przewóz drogowy towarów, jeśli miejsce nadania i miejsce dostawy znajdują się w dwóch różnych krajach, z których przynajmniej jeden jest stroną konwencji. Oznacza to, że przewóz np. z Polski do Niemiec czy z Czech do Polski podlega przepisom CMR.
Dodatkowo duże znaczenie ma konwencja ADR (L’Accord européen relatif au transport international des marchandises Dangereuses par Route) z 1957 r., regulująca przewóz drogowy materiałów niebezpiecznych – takich jak paliwa, środki chemiczne czy substancje promieniotwórcze. Umowa ADR składa się z części właściwej (regulującej zobowiązania państw) oraz załączników A i B, które zawierają szczegółowe wymogi techniczne dotyczące pakowania, oznakowania i przewozu towarów niebezpiecznych.
Konwencja ADR jest nowelizowana co dwa lata, aby dostosować przepisy do zmian technologicznych i rynkowych. Uzupełniają ją krajowe regulacje, w szczególności ustawa z 2011 r. o przewozie towarów niebezpiecznych.
📄 Przykład praktyczny:
Firma „TransPol” z Poznania przewozi cysternami paliwo z Polski do Austrii. Do takiego transportu stosuje się równocześnie trzy reżimy prawne:
– konwencję CMR (bo przewóz jest międzynarodowy),
– konwencję ADR (bo dotyczy towarów niebezpiecznych),
– ustawę o transporcie drogowym (bo przewoźnik prowadzi działalność gospodarczą na terytorium RP).
Charakter prawny umowy przewozu
Definicję umowy przewozu zawiera art. 774 Kodeksu cywilnego, który stanowi:
„Przez umowę przewozu przewoźnik zobowiązuje się w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do przewiezienia za wynagrodzeniem osób lub rzeczy.”
Z przepisu tego wynika kilka podstawowych zasad:
- Profesjonalny charakter przewoźnika – przewoźnik zawsze działa w ramach działalności gospodarczej, czyli musi być przedsiębiorcą.
- Odpłatność – umowa przewozu ma charakter wzajemny, ponieważ przewóz jest wykonywany za wynagrodzeniem (ekwiwalentem usługi transportowej jest zapłata frachtu lub ceny biletu).
- Dwustronne zobowiązanie – przewoźnik zobowiązuje się do przewiezienia osoby lub rzeczy, a druga strona do zapłaty.
- Charakter kauzalny – ważność umowy przewozu zależy od istnienia przyczyny gospodarczej (np. potrzeby transportu rzeczy).
Umowa przewozu jest także umową rezultatu – przewoźnik odpowiada nie tylko za samo podjęcie się przewozu, ale przede wszystkim za dowiezienie osoby lub dostarczenie rzeczy do miejsca przeznaczenia w ustalonym czasie i w stanie niepogorszonym.
Umowa jednostronnie profesjonalna i masowa
Ponieważ przewoźnikiem jest zawsze podmiot profesjonalny, umowy przewozu bardzo często zawierane są w sposób masowy – na podstawie gotowych wzorców umownych, regulaminów czy ogólnych warunków przewozu (np. regulaminów linii kolejowych lub autobusowych). Z tego powodu mają one często charakter adhezyjny – druga strona (np. pasażer) przystępuje do umowy bez realnej możliwości negocjowania jej treści.
📌 Przykład:
Pasażer kupujący bilet PKP Intercity na trasie Warszawa–Gdańsk zawiera umowę przewozu w chwili zakupu biletu, akceptując przy tym regulamin przewozu. Nie ma on wpływu na warunki umowy (np. wysokość odszkodowania za spóźnienie), ponieważ zostały one z góry określone przez przewoźnika.
Elementy istotne (essentialia negotii) umowy przewozu
Aby umowa przewozu została skutecznie zawarta, strony muszą uzgodnić jej elementy przedmiotowo istotne, czyli tzw. essentialia negotii. Są to:
- trasa przewozu – określenie punktu początkowego i końcowego,
- wynagrodzenie przewoźnika – ustalona cena usługi transportowej (bilet, fracht, opłata),
- przedmiot przewozu – czyli określenie, co lub kto jest przewożony (osoba, przesyłka towarowa, bagaż).
Bez uzgodnienia tych elementów umowa nie może być uznana za zawartą.
Zawarcie umowy przewozu
Kodeks cywilny i Prawo przewozowe nie nakładają szczególnej formy dla umowy przewozu. Oznacza to, że może być ona zawarta w dowolnej formie – pisemnej, elektronicznej, ustnej, a nawet per facta concludentia (czyli przez samo zachowanie stron, wskazujące na zamiar zawarcia umowy).
1. Przewóz osób
W przypadku przewozu osób umowę zawiera się najczęściej przez zakup biletu lub spełnienie warunków dostępu do środka transportu. Zgodnie z art. 16 ust. 1 Prawa przewozowego:
„Umowę przewozu zawiera się przez nabycie biletu na przejazd przed rozpoczęciem podróży lub spełnienie innych określonych przez przewoźnika warunków dostępu do środka transportowego, a w razie ich nieustalenia – przez samo zajęcie miejsca w środku transportowym.”
Oznacza to, że umowa przewozu może zostać zawarta nawet wtedy, gdy pasażer nie posiada biletu – jeśli przewoźnik nie wymagał jego zakupu z góry. W praktyce więc zawarcie umowy może nastąpić z chwilą zajęcia miejsca w autobusie, tramwaju czy pociągu.
2. Przewóz bagażu
Prawo przewozowe rozróżnia dwa typy bagażu:
- bagaż podręczny – przewożony przez pasażera pod jego własnym nadzorem,
- bagaż nadany (przesyłka bagażowa) – przekazany przewoźnikowi do transportu.
W pierwszym przypadku nie zawiera się osobnej umowy przewozu – przewoźnik nie ponosi odpowiedzialności za bagaż podręczny (chyba że jego uszkodzenie wynika z winy przewoźnika).
W drugim przypadku natomiast zawierana jest odrębna umowa przewozu, a przewoźnik odpowiada za bagaż. Zgodnie z art. 25 ust. 2 Prawa przewozowego:
„Umowę przewozu przesyłki bagażowej uważa się za zawartą z chwilą przekazania przesyłki przewoźnikowi i przyjęcia przez podróżnego kwitu bagażowego.”
W tym wypadku umowa ma charakter realny, czyli dochodzi do skutku dopiero z chwilą wydania bagażu przewoźnikowi.
3. Przewóz rzeczy (przesyłek towarowych)
W transporcie towarowym umowa przewozu jest zazwyczaj konsensualna, czyli dochodzi do skutku już w chwili uzgodnienia warunków (nie trzeba jeszcze przekazywać przesyłki). Zawiera się ją poprzez złożenie oferty i jej przyjęcie, np. mailowo, przez platformę spedycyjną lub telefonicznie.
Każda ze stron może żądać pisemnego potwierdzenia zawartej umowy. Zgodnie z art. 47 ust. 3 Prawa przewozowego:
„Dowodem zawarcia umowy przewozu jest list przewozowy potwierdzony przez przewoźnika.”
List przewozowy może mieć formę elektroniczną – np. wydruku komputerowego, e-maila lub innego dokumentu elektronicznego.
📦 Przykład:
Firma „TechCargo” z Katowic zleca przewóz palet do Wrocławia poprzez platformę Trans.eu. Po akceptacji zlecenia przez przewoźnika umowa przewozu zostaje zawarta, a wysłane e-mailem potwierdzenie przewozu pełni funkcję listu przewozowego.
Strony umowy przewozu
Stronami umowy przewozu są:
- Przewoźnik – przedsiębiorca wykonujący działalność transportową.
Termin ten jest używany w Kodeksie cywilnym, Prawie przewozowym i Kodeksie morskim.
W przypadku usług pocztowych używa się określenia operator pocztowy. - Kontrahent przewoźnika, którym może być:
- podróżny (pasażer) – przy przewozie osób,
- organizator przewozu (np. biuro podróży) – przy przewozach grupowych,
- nadawca (wysyłający) – przy przewozie towarów,
- frachtujący – w transporcie morskim.
Warto podkreślić, że w przewozie rzeczy często występuje także odbiorca przesyłki, który choć nie jest stroną umowy, uzyskuje z niej określone prawa i obowiązki (np. prawo żądania wydania towaru). W takim przypadku mamy do czynienia z umową na rzecz osoby trzeciej.
Status prawny przewoźnika
Przewoźnik to zawsze podmiot zawodowo i zarobkowo świadczący usługi transportowe. Zgodnie z art. 1 ust. 1 Prawa przewozowego:
„Ustawa reguluje przewóz osób i rzeczy, wykonywany (…) przez uprawnionych do tego przewoźników.”
Aby prowadzić działalność przewozową, konieczne jest posiadanie odpowiednich zezwoleń i licencji.
1. Transport drogowy
Zgodnie z art. 5 ustawy o transporcie drogowym, podjęcie i wykonywanie transportu drogowego wymaga uzyskania zezwolenia na wykonywanie zawodu przewoźnika drogowego lub licencji. Zezwolenie wydawane jest tylko przedsiębiorcy, który spełnia warunki określone w rozporządzeniu (WE) nr 1071/2009.
Zgodnie z art. 3 rozporządzenia (WE) nr 1071/2009, przedsiębiorca wykonujący zawód przewoźnika drogowego musi:
a) posiadać rzeczywistą i stałą siedzibę w państwie członkowskim,
b) cieszyć się dobrą reputacją,
c) posiadać odpowiednią zdolność finansową,
d) posiadać wymagane kompetencje zawodowe.
Warunek ostatni spełnia się poprzez uzyskanie certyfikatu kompetencji zawodowych (art. 4 pkt 20 ustawy o transporcie drogowym). Dokument ten potwierdza, że przedsiębiorca ma wiedzę i kwalifikacje niezbędne do prowadzenia działalności transportowej.
Przynajmniej jedna z osób zarządzających transportem w przedsiębiorstwie musi posiadać taki certyfikat – jest to warunek konieczny do uzyskania licencji i rozpoczęcia działalności.
2. Obowiązki administracyjne przewoźnika
Oprócz licencji i zezwoleń przewoźnik musi spełniać szereg innych wymogów, m.in.:
- posiadać pojazdy spełniające normy techniczne i środowiskowe,
- zapewnić kierowcom wymagane kwalifikacje zawodowe,
- prowadzić ewidencję czasu pracy kierowców,
- utrzymywać odpowiedni poziom zabezpieczenia finansowego.
📚 Przykład:
Przedsiębiorstwo „EuroTrans” planuje rozpocząć działalność w zakresie międzynarodowego transportu drogowego. Aby legalnie funkcjonować, musi:
– uzyskać zezwolenie na wykonywanie zawodu przewoźnika drogowego,
– posiadać certyfikat kompetencji zawodowych,
– dysponować kapitałem w wysokości określonej przepisami UE,
– zapewnić bazę eksploatacyjną i zaplecze techniczne.
Bez spełnienia tych warunków przewoźnik nie może wykonywać usług przewozowych.
Podstawa prawna
- art. 774–793 – Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 z późn. zm.)
- art. 1, art. 16 ust. 1, art. 25 ust. 2, art. 47 ust. 3 – ustawa z 15 listopada 1984 r. – Prawo przewozowe (Dz.U. 2023 poz. 2146)
- art. 5, art. 4 pkt 20 – ustawa z 6 września 2001 r. o transporcie drogowym (Dz.U. 2024 poz. 940 z późn. zm.)
- rozporządzenie (WE) nr 1071/2009 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 października 2009 r.
- ustawa z 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej (Dz.U. 2022 poz. 1097 z późn. zm.)
- ustawa z 18 września 2001 r. – Kodeks morski (Dz.U. 2022 poz. 1559 z późn. zm.)
- ustawa z 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze (Dz.U. 2024 poz. 1035 z późn. zm.)
- ustawa z 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym (Dz.U. 2023 poz. 1786 z późn. zm.)
- ustawa z 16 grudnia 2010 r. o publicznym transporcie zbiorowym (Dz.U. 2023 poz. 2770)
- ustawa z 23 listopada 2012 r. – Prawo pocztowe (Dz.U. 2024 poz. 1203)
- ustawa z 19 sierpnia 2011 r. o przewozie towarów niebezpiecznych (Dz.U. 2022 poz. 2146)
- Konwencja CMR – Konwencja o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów (Genewa, 1956 r.)
- Konwencja ADR – Umowa europejska dotycząca międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych (Genewa, 1957 r.)
- Konwencja COTIF (Bern, 1980 r.)
- Reguły Hasko–Visbijskie (1924, 1968, 1979)
- Konwencja ateńska (Ateny, 1974 r.)
- Konwencja montrealska (Montreal, 1999 r.)
- Konwencja warszawska (Warszawa, 1929 r., zmieniona Protokołem haskim z 1955 r.)
Tematy zawarte w poradniku
- umowa przewozu w prawie polskim
- lex specialis w prawie transportowym
- Prawo przewozowe 1984 – zastosowanie i znaczenie
- zawarcie umowy przewozu towarów i osób
- obowiązki i status prawny przewoźnika
Linki do źródeł
- isap.sejm.gov.pl – Kodeks cywilny
- isap.sejm.gov.pl – Prawo przewozowe
- isap.sejm.gov.pl – Ustawa o transporcie drogowym
- podatki.gov.pl – oficjalny portal podatkowy
- zus.pl – Zakład Ubezpieczeń Społecznych
- eur-lex.europa.eu – Rozporządzenie (WE) nr 1071/2009