W przypadku ogłoszenia upadłości kontrahenta wielu przedsiębiorców zadaje sobie pytanie: czy mogę potrącić swoją wierzytelność z zobowiązaniem wobec upadłego? To pozornie proste zagadnienie ma istotne konsekwencje praktyczne i finansowe. W tym poradniku wyjaśniam, kiedy takie potrącenie jest możliwe, na jakich warunkach i jakie przepisy trzeba przy tym uwzględnić.
Zrozumienie zasad potrącenia w upadłości to nie tylko kwestia formalna – to realna szansa na odzyskanie choćby części należności bez potrzeby żmudnego dochodzenia jej w toku postępowania upadłościowego. Ale uwaga – potrącenie w upadłości podlega szczególnym ograniczeniom, których złamanie może skutkować jego nieważnością. Przepisy prawa upadłościowego mają tu pierwszeństwo przed kodeksem cywilnym.
Czym jest potrącenie wierzytelności?
Potrącenie to sytuacja, w której dwie osoby są jednocześnie względem siebie wierzycielem i dłużnikiem. Zamiast płacić sobie nawzajem, jedna z nich (najczęściej przedsiębiorca) dokonuje potrącenia – czyli wzajemnego umorzenia długów do wysokości niższej wierzytelności. Zgodnie z art. 498 § 2 Kodeksu cywilnego, obie wierzytelności umarzają się wzajemnie, o ile są:
- jednorodzajowe (najczęściej pieniężne),
- wymagalne,
- zaskarżalne (można ich dochodzić przed sądem lub organem państwowym),
- wzajemne (czyli każda ze stron jest wierzycielem i dłużnikiem).
W praktyce to bardzo wygodny mechanizm – zamiast przekazywać środki, przedsiębiorcy po prostu „czyszczą” wzajemne zobowiązania.
Dlaczego potrącenie w postępowaniu upadłościowym jest ograniczone?
Potrącenie w upadłości, chociaż co do zasady możliwe, podlega ścisłej kontroli. Wynika to z faktu, że umożliwia ono jednej ze stron odzyskanie należności poza kolejnością przewidzianą w planie podziału masy upadłości. A to może być uprzywilejowaniem wobec innych wierzycieli, którzy nie mają możliwości zastosowania potrącenia.
📌 Z tego względu prawo upadłościowe w art. 93–96 wprowadza szczególne przepisy, które:
- modyfikują ogólne zasady potrącenia z Kodeksu cywilnego,
- wykluczają potrącenie w określonych sytuacjach (np. gdy wierzyciel celowo stał się dłużnikiem upadłego po ogłoszeniu upadłości),
- definiują warunki, które muszą być spełnione, aby potrącenie było skuteczne.
Kiedy stosujemy przepisy prawa upadłościowego?
Zasady szczególne z art. 93 i 95 Prawa upadłościowego stosujemy wyłącznie wtedy, gdy potrącenie dotyczy:
- wierzytelności wierzyciela wobec upadłego, oraz
- wierzytelności upadłego wchodzącej w skład masy upadłości.
Jeżeli któraś z tych wierzytelności nie wchodzi do masy upadłości, potrącenie odbywa się na zasadach ogólnych wynikających z Kodeksu cywilnego.
📄 Przesłanki potrącenia z art. 93 p.u. – co musi zaistnieć?
Aby możliwe było potrącenie w postępowaniu upadłościowym, muszą być spełnione warunki z art. 93 ust. 1 p.u.. Najważniejsze z nich to:
- Obie wierzytelności muszą istnieć w dniu ogłoszenia upadłości – nawet jeśli nie były jeszcze wymagalne,
- Wierzytelności muszą być wzajemne i jednorodzajowe, czyli np. pieniężne,
- Potrącenie nie może prowadzić do naruszenia interesu pozostałych wierzycieli.
Co istotne – wymagalność wierzytelności nie jest tu warunkiem koniecznym. Wynika to z tego, że z dniem ogłoszenia upadłości:
- wszystkie wierzytelności wobec upadłego stają się wymagalne (art. 91 ust. 1 p.u.),
- wierzytelności niepieniężne wobec upadłego przekształcają się w pieniężne (art. 91 ust. 2 p.u.).
Dzięki temu łatwiej jest zachować zasadę „jednorodzajowości” świadczeń, która jest kluczowa dla potrącenia.
🧩 Przykład praktyczny
Firma Techsfera Sp. z o.o. sprzedała towar firmie Logex S.A., której później ogłoszono upadłość. Przed ogłoszeniem upadłości Logex zalegał Techsferze 80 000 zł. Jednocześnie Techsfera miała zobowiązanie wobec Logex (np. za dostarczone komponenty) na kwotę 60 000 zł.
✔ Obie wierzytelności istniały przed ogłoszeniem upadłości,
✔ Są pieniężne i wzajemne,
✔ Objęte masą upadłości.
➡ W takiej sytuacji Techsfera może dokonać potrącenia – jej zobowiązanie wobec Logex wygaśnie w całości, a pozostałe 20 000 zł zostanie zgłoszone do masy upadłości jako wierzytelność.
Kiedy potrącenie wierzytelności jest niedopuszczalne? Zakaz z art. 95 p.u.
Nie każdy przypadek potrącenia w upadłości będzie skuteczny – prawo przewiduje również sytuacje, w których potrącenie jest zakazane. Najważniejszym z takich przypadków jest sytuacja, gdy wierzyciel staje się dłużnikiem upadłego po ogłoszeniu upadłości.
Zgodnie z art. 95 Prawa upadłościowego:
„Potrącenie jest niedopuszczalne, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po dniu ogłoszenia upadłości.”
To kluczowy mechanizm ochronny – zapobiega nadużyciom, w których wierzyciel próbowałby sztucznie wykreować sytuację do potrącenia, aby ominąć procedurę dochodzenia wierzytelności z masy upadłościowej.
⚠️ O co chodzi z „fikcyjnym zadłużeniem”?
Załóżmy, że firma A wie, że ma do odzyskania 100 000 zł od kontrahenta B, wobec którego właśnie ogłoszono upadłość. Normalnie musiałaby zgłosić swoją wierzytelność do masy upadłości i czekać na plan podziału. Ale firma A wymyśla „manewr” – zgadza się kupić od syndyka jakiś składnik majątku upadłego (np. sprzęt biurowy) za 100 000 zł i liczy, że skoro teraz jest dłużnikiem upadłego (bo musi zapłacić za sprzęt), to potrąci tę kwotę ze swoją wierzytelnością wobec upadłego.
Art. 95 p.u. mówi wprost: nie możesz potrącić wierzytelności, jeśli dopiero po upadłości stałeś się dłużnikiem upadłego. Musisz zapłacić, a dopiero potem dochodzić swoich roszczeń z masy upadłości.
🧩 Przykład praktyczny – niedozwolone potrącenie
Przedsiębiorca Mateusz K. prowadzi firmę instalacyjną i współpracował z firmą Elkom Group, wobec której ogłoszono upadłość w marcu 2024 r. W dniu upadłości Elkom zalegał mu 50 000 zł za prace wykonane w styczniu.
W maju 2024 r. Mateusz postanowił odkupić od syndyka sprzęt budowlany za 30 000 zł i wpadł na pomysł: „nie zapłacę za sprzęt, tylko potrącę to z moją wierzytelnością wobec Elkom”.
✖ Takie potrącenie jest niedopuszczalne!
✔ Mateusz może oczywiście nabyć sprzęt – ale musi za niego zapłacić gotówką. A swoją wierzytelność nadal powinien zgłosić do masy upadłości.
Czy można zaciągać zobowiązania wobec masy upadłości?
Oczywiście, samo zaciągnięcie zobowiązania wobec masy upadłości (np. poprzez zakup towarów czy usług od syndyka) nie jest zakazane. Prawo upadłościowe nie zabrania tego typu transakcji – są one wręcz potrzebne dla sprawnego prowadzenia postępowania.
Jednak zgodnie z art. 95 p.u., spłata takiego zobowiązania nie może być dokonana poprzez potrącenie wierzytelności przysługującej wobec upadłego.
Jakie są skutki niedopuszczalnego potrącenia?
Jeśli potrącenie zostało dokonane wbrew przepisom art. 93 lub 95 p.u., to:
- nie wywołuje skutku prawnego – nie dochodzi do umorzenia wierzytelności,
- wierzyciel nadal ma obowiązek zapłaty,
- a jego wierzytelność wobec upadłego może nie zostać skutecznie dochodzona z masy upadłości, jeżeli nie została zgłoszona zgodnie z procedurą.
W praktyce oznacza to często utracenie możliwości odzyskania środków, jeśli wierzyciel „zaryzykował” nielegalne potrącenie i nie zgłosił swojej wierzytelności we właściwym trybie.
🧩 Przykład praktyczny – skutki naruszenia art. 95 p.u.
Firma Rolmex miała wierzytelność wobec firmy Zemkar S.A., która zbankrutowała w lutym 2023 r. W kwietniu Rolmex wykupił od masy upadłościowej ziemię rolną i zamiast zapłacić 90 000 zł, wystosował pismo do syndyka o potrąceniu tej kwoty ze swoją wierzytelnością z faktury z listopada 2022 r.
Syndyk poinformował firmę, że potrącenie jest niedopuszczalne, ponieważ Rolmex stał się dłużnikiem (nabywcą gruntu) po dniu ogłoszenia upadłości. Mimo to firma nie zapłaciła. Syndyk skierował sprawę do sądu – Rolmex musiał zapłacić cenę nabycia, a jego wierzytelność została potraktowana jako niezgłoszona i nie została ujęta w planie podziału.
Potrącenie w upadłości: zestawienie warunków
Poniżej przedstawiam tabelaryczne zestawienie warunków dopuszczalności potrącenia zgodnie z przepisami Prawa upadłościowego oraz Kodeksu cywilnego:
| Kryterium | Potrącenie na zasadach ogólnych (k.c.) | Potrącenie w upadłości (p.u.) |
|---|---|---|
| Wymagalność obu wierzytelności | Wymagana | Nie zawsze wymagana (art. 93 ust. 1 p.u.) |
| Jednorodzajowość świadczeń | Tak | Tak, ale świadczenia niepieniężne wobec upadłego przekształcają się w pieniężne (art. 91 ust. 2 p.u.) |
| Zaskarżalność | Tak | Tak |
| Obustronność | Tak | Tak |
| Moment powstania wierzytelności | Dowolny | Obie wierzytelności muszą istnieć w dniu ogłoszenia upadłości (art. 93 ust. 1 p.u.) |
| Możliwość potrącenia nabytych zobowiązań po ogłoszeniu upadłości | Tak | ✖ Niedopuszczalne (art. 95 p.u.) |
Potrącenie przed upadłością – co się zmienia?
Jeśli potrącenie zostało skutecznie dokonane przed ogłoszeniem upadłości, to w momencie otwarcia postępowania:
- wierzytelności już nie istnieją – zostały umorzone do wysokości niższej wierzytelności zgodnie z art. 498 § 2 k.c.,
- nie ma potrzeby zgłaszania ich do masy upadłości,
- przepisy prawa upadłościowego nie mają zastosowania.
📌 To oznacza, że potrącenie dokonane prawidłowo i skutecznie przed ogłoszeniem upadłości ma pierwszeństwo – nie podlega kontroli na podstawie art. 93–96 p.u.
⚖️ Wyroki sądów – linia orzecznicza
Sądy powszechne i Sąd Najwyższy w licznych orzeczeniach potwierdzają, że:
- potrącenie wierzytelności po ogłoszeniu upadłości podlega ocenie z punktu widzenia art. 93–95 p.u., a nie tylko przepisów kodeksu cywilnego,
- data powstania wierzytelności ma kluczowe znaczenie – nie wystarczy, że wierzytelność była „planowana” lub „potencjalna”,
- potrącenie wbrew zakazowi z art. 95 p.u. jest bezskuteczne wobec masy upadłości.
📌 Podsumowanie: co musisz zapamiętać?
✅ Możesz potrącić wierzytelność wobec upadłego, ale tylko wtedy, gdy:
- obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości,
- nie zostałeś dłużnikiem upadłego po ogłoszeniu upadłości,
- wierzytelności są jednorodzajowe, wzajemne i zaskarżalne.
❌ Nie możesz potrącić:
- jeśli dopiero po ogłoszeniu upadłości zaciągnąłeś zobowiązanie wobec masy upadłości (np. przez zakup majątku od syndyka),
- jeśli któraś z wierzytelności nie istniała w dniu upadłości,
- jeśli próbujesz potrącić wierzytelność spoza masy upadłości.
🧠 Pamiętaj: nie każde potrącenie, które byłoby dopuszczalne w „normalnych warunkach”, będzie skuteczne w toku postępowania upadłościowego. Prawo upadłościowe to specjalna procedura, która chroni interes zbiorowy wierzycieli.
📚 Podstawa prawna
- Art. 91 ust. 1–3, art. 93, art. 94, art. 95 – ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (Dz.U. 2003 nr 60 poz. 535, ze zm.)
- Art. 498 § 1–2 – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93, ze zm.)
🔖 Tematy porad zawartych w poradniku
- potrącenie wierzytelności w upadłości
- art. 93 i 95 prawa upadłościowego
- potrącenie po ogłoszeniu upadłości
- masa upadłości a potrącenie
- przesłanki dopuszczalności potrącenia