Artykuł 9 rozporządzenia Data Act (DA) reguluje kwestie rekompensaty należnej posiadaczowi danych za udostępnienie ich odbiorcy w relacjach biznesowych (B2B). Jest to odpowiedź ustawodawcy unijnego na sytuację, w której przedsiębiorca zmuszony jest dzielić się danymi, mimo że jego model biznesowy często opiera się właśnie na sprzedaży dostępu do danych (Data as a Service).
👉 DA dopuszcza możliwość, by posiadacz danych otrzymał od odbiorcy stosowną rekompensatę.
Rekompensata – czym jest?
Żaden przepis DA nie przesądza, czy rekompensata musi być pieniężna. Zgodnie z zasadą swobody umów może ona przybrać:
- formę pieniężną – np. ustaloną opłatę, abonament,
- formę niepieniężną – np. świadczenie wzajemne odbiorcy danych na rzecz posiadacza (rabaty, dostęp do infrastruktury, wymiana danych).
⚠️ Uwaga: rekompensata nie jest opłatą za same dane. Motyw 46 preambuły DA wyraźnie zakazuje traktowania rekompensaty jako ceny za dane.
1. Wysokość rekompensaty
Zgodnie z art. 9 ust. 1 DA:
- wysokość rekompensaty ustalana jest między stronami,
- musi być niedyskryminacyjna i zasadna,
- może obejmować także marżę (z wyjątkami – patrz dalej).
DA dopuszcza, by przepisy unijne lub krajowe modyfikowały zasady rekompensaty, ale tylko na korzyść odbiorcy danych (art. 9 ust. 6 DA).
Oznacza to, że prawo krajowe może np.:
- całkowicie wyłączyć obowiązek zapłaty rekompensaty,
- wprowadzić jej górny pułap.
📌 Motyw 50 preambuły DA podkreśla jednak, że takie ograniczenia mogą być stosowane tylko w uzasadnionych przypadkach, np. dla zapewnienia konkurencyjności, udziału konsumentów w rynku danych czy wspierania innowacyjności. Dodatkowo muszą one dotyczyć konkretnych rodzajów danych i sytuacji.
1.1. Zakaz dyskryminacji
W odróżnieniu od art. 8 DA, który zakazuje różnicowania warunków dla tej samej kategorii odbiorców, w art. 9 DAchodzi o zakaz dyskryminacji w ustalaniu wysokości rekompensaty.
- różnice mogą wynikać jedynie z obiektywnych przesłanek, np. kosztów technicznych,
- nie mogą być związane wyłącznie z osobą odbiorcy (poza regulacjami szczególnymi dla MŚP i dużych przedsiębiorstw).
1.2. Zasadność rekompensaty
Rekompensata powinna być oszacowana w oparciu o:
- czynniki wskazane w art. 9 ust. 2–4 DA,
- lub wytyczne Komisji Europejskiej (z uwzględnieniem stanowiska Europejskiej Rady ds. Innowacji w zakresie Danych) – choć na dzień sporządzania komentarza takie wytyczne jeszcze nie zostały opublikowane.
1.3. Czynniki wpływające na wysokość rekompensaty
Przepisy DA nie ustalają minimalnej ani maksymalnej wysokości rekompensaty, ale wskazują ogólne przesłanki jej określania:
- Koszty udostępnienia danych (art. 9 ust. 2 lit. a DA),
- Inwestycje w zebranie i wytworzenie danych (art. 9 ust. 2 lit. b DA),
- Ilość, format i charakter danych (art. 9 ust. 3 DA).
To katalog otwarty – strony mogą brać pod uwagę również inne czynniki, jeśli nie naruszają zasady zasadności i niedyskryminacji.
1.3.1. Koszty udostępnienia danych
Do kosztów tych należą m.in. (motyw 47 preambuły DA):
- koszty formatowania danych,
- koszty ich zwielokrotnienia i rozpowszechnienia,
- koszty przechowywania,
- koszty obsługi wniosków o udostępnienie danych.
Wysokość rekompensaty może zależeć od ilości danych i trybu udostępnienia. Jeżeli odbiorca wymaga trybu odbiegającego od standardowego (np. nietypowy format), może to uzasadniać wyższą rekompensatę.
⚠️ Koszty zbierania lub tworzenia danych nie wchodzą do tej kategorii – są traktowane odrębnie.
Przykład:
Firma AgroTech gromadzi dane o wilgotności gleby z inteligentnych czujników. Odbiorca – AgroMarket Research – żąda dostępu do danych w specjalnym formacie XML, zamiast standardowego CSV. Ponieważ wymaga to dodatkowego przetwarzania, AgroTech ma prawo uwzględnić ten koszt w rekompensacie.
1.3.2. Inwestycje w zebranie i wytworzenie danych
Drugim czynnikiem branym pod uwagę przy ustalaniu rekompensaty są nakłady finansowe i organizacyjne poniesione przez posiadacza danych na zebranie i wytworzenie danych (art. 9 ust. 2 lit. b DA).
- Im większe były inwestycje posiadacza w generowanie danych, tym wyższa może być rekompensata.
- Jeżeli natomiast dane powstały w dużej mierze dzięki użytkownikowi (np. w trakcie korzystania z produktu), wysokość rekompensaty powinna być odpowiednio niższa (motyw 47 preambuły DA).
Przykład:
Firma CityBike Solutions inwestuje w czujniki IoT w rowerach miejskich, które zbierają dane o trasach i stylu jazdy. Jeżeli odbiorca danych – np. firma ubezpieczeniowa – chce uzyskać dostęp do tych danych, rekompensata może uwzględniać koszty zakupu i utrzymania czujników. Jeśli jednak dane powstają głównie dzięki użytkownikom, którzy sami generują informacje poprzez korzystanie z rowerów, to wysokość rekompensaty powinna zostać odpowiednio obniżona.
1.3.3. Ilość, format i charakter danych
Ustawodawca unijny wskazuje także, że przy ustalaniu rekompensaty należy wziąć pod uwagę ilość, format i charakter danych (art. 9 ust. 3 DA).
Literalna interpretacja tego przepisu sugeruje, że większa ilość danych czy ich specyficzny format uzasadniają wyższą rekompensatę. Jednak w praktyce takie podejście byłoby sprzeczne z motywem 47 DA, który zabrania traktowania rekompensaty jako zapłaty za same dane.
👉 Właściwe podejście jest takie, że ilość, format i charakter danych mogą mieć znaczenie tylko wtedy, gdy wpływają na koszty ich udostępnienia lub marżę.
Przykład:
Jeśli firma MediTrack musi dostarczyć dane medyczne w nietypowym formacie lub w bardzo dużej ilości wymagającej dodatkowej przestrzeni serwerowej, może to podnieść rekompensatę. Ale sama „wartość” danych nie może być podstawą do zwiększenia opłaty.
1.4. Marża
Art. 9 ust. 1 DA stanowi, że rekompensata może obejmować także marżę. Nie jest ona jednak bezpośrednio związana z kosztami czy inwestycjami – ma charakter dodatkowego składnika.
Czynniki wpływające na wysokość marży (motyw 47 DA):
- Koszty zebrania danych – jeśli dane powstały przy okazji działalności posiadacza, marża powinna być niska; jeśli wymagały dużych nakładów – może być wyższa.
- Udział użytkownika w generowaniu danych – jeżeli użytkownik współtworzy dane, marża powinna być obniżona.
- Sposób powstania danych – dane generowane wyłącznie przez posiadacza (np. w ramach usług powiązanych) mogą uzasadniać wyższą marżę.
- Ilość, format i charakter danych – im większe, bardziej specyficzne lub nietypowe, tym wyższa może być marża.
- Wpływ korzystania z danych przez odbiorcę na działalność posiadacza – jeśli odbiorca działa w podobnym modelu (np. obaj sprzedają dostęp do danych jako usługę), marża może być podwyższona.
Ograniczenia w stosowaniu marży
DA wprowadza szczególne regulacje dla niektórych odbiorców:
- MŚP i niekomercyjne instytucje badawcze – marża nie jest dopuszczalna (patrz pkt 1.5),
- Duże przedsiębiorstwa – brak ograniczeń, przyjmuje się, że są w stanie wynegocjować warunki samodzielnie (pkt 1.6).
Przykład:
Firma SmartGrid Energy zbiera dane z liczników prądu. Jeśli udostępnia je dużej firmie konsultingowej, może naliczyć marżę, zwłaszcza że obie działają w modelu „data as a service”. Natomiast gdy odbiorcą jest mały start-up energetyczny, marża nie może zostać doliczona.
1.5. MŚP i niekomercyjne organizacje badawcze
Jednym z głównych celów DA jest wsparcie gospodarki cyfrowej i ułatwienie mniejszym podmiotom dostępu do danych (motyw 4 i 5 preambuły DA). Dlatego wprowadzono szczególne zasady ochronne dla małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) oraz niekomercyjnych organizacji badawczych.
MŚP
- Rekompensata wobec MŚP nie może przekraczać kosztów bezpośrednio związanych z udostępnieniem danych(art. 9 ust. 4 DA).
- Oznacza to, że posiadacz danych może uwzględnić jedynie koszty techniczne udostępnienia (np. formatowanie, przesył, przechowywanie).
- Nie może natomiast doliczać marży ani kosztów inwestycji w zebranie danych.
👉 Przywilej ten przysługuje tylko MŚP, które nie mają powiązanych lub partnerskich przedsiębiorstw przekraczających kryteria MŚP (zgodnie z zaleceniem 2003/361/WE – patrz art. 7 DA).
Niekomercyjne instytucje badawcze
- Zasady są identyczne jak dla MŚP – rekompensata może obejmować wyłącznie koszty bezpośrednie udostępnienia danych.
- Celem jest wsparcie badań i innowacji poprzez ułatwienie dostępu do danych.
Przykład:
Uniwersytet TechUni prowadzi projekt badawczy dotyczący bezpieczeństwa pojazdów autonomicznych i potrzebuje danych od producenta AutoDrive Systems. Rekompensata może objąć wyłącznie koszty techniczne udostępnienia danych (np. transfer i przygotowanie plików). AutoDrive nie może naliczyć marży ani uwzględnić kosztów inwestycji w czujniki.
1.6. Duże przedsiębiorstwa
Inaczej wygląda sytuacja, gdy odbiorcą danych jest duże przedsiębiorstwo (motyw 48 DA).
- Jeśli obie strony są dużymi przedsiębiorstwami, albo gdy posiadacz jest MŚP, a odbiorcą duża firma – przyjmuje się, że strony są w stanie wynegocjować warunki rekompensaty bez potrzeby szczególnej ochrony prawnej.
- Oznacza to, że mogą być stosowane marże i wszystkie czynniki wskazane w art. 9 ust. 2–3 DA.
- Nie wyklucza to jednak możliwości zakwestionowania rekompensaty przed sądem lub organem rozstrzygającym spory, jeśli byłaby nadmiernie wygórowana.
👉 Ustawodawca unijny uznał, że duże przedsiębiorstwa dysponują wystarczającymi zasobami i siłą negocjacyjną, aby chronić swoje interesy.
Przykład:
Firma GlobalData Corp. (duże przedsiębiorstwo) uzyskuje dostęp do danych od producenta czujników TechSense, który jest średnim przedsiębiorstwem. Obie strony mogą ustalić rekompensatę obejmującą zarówno koszty techniczne, inwestycje, jak i marżę. Jeśli GlobalData uzna, że kwota jest przesadna, może wystąpić do organu rozstrzygającego spory.
1.7. Uprawnienia weryfikacyjne i przejrzystość
Pojęcia takie jak „zasadność” czy „niedyskryminacja” w kontekście rekompensaty są dość ogólne. Aby zapewnić ich realne stosowanie, art. 9 ust. 7 DA wprowadza obowiązek informacyjny po stronie posiadacza danych.
Obowiązki posiadacza danych
Posiadacz danych musi przedstawić odbiorcy szczegółowe informacje określające podstawy obliczenia rekompensaty.Informacje te muszą być przejrzyste – czyli jasne i umożliwiające odbiorcy ocenę, czy nie doszło do naruszenia przepisów DA (motyw 51 DA).Obowiązek istnieje z urzędu, tzn. niezależnie od tego, czy odbiorca o nie poprosi – muszą być przekazane już na etapie ustalania rekompensaty.
Dzięki przejrzystości odbiorca danych zyskuje możliwość weryfikacji:
czy wysokość rekompensaty jest zasadna,czy nie ma elementów dyskryminacyjnych,czy uwzględniono wyłącznie dozwolone czynniki (koszty techniczne, inwestycje, dopuszczalną marżę).
Przykład:Firma HealthTrack udostępnia dane medyczne start-upowi MediAI. W ramach ustalania rekompensaty HealthTrack przekazuje szczegółowe zestawienie kosztów:
formatowanie danych – 500 euro,przechowywanie i transfer – 300 euro,dodatkowe inwestycje w system gromadzenia danych – 200 euro.Dzięki temu MediAI może ocenić, czy wysokość rekompensaty jest zgodna z DA i czy nie doliczono nieuzasadnionych elementów.
Podstawa prawna
art. 9 – Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/2854 z dnia 13 grudnia 2023 r. w sprawie harmonizacji przepisów dotyczących dostępu do danych i ich wykorzystywania (Data Act)motywy 46–51 preambuły DA
Tematy porad zawartych w poradniku
„rekompensata za udostępnienie danych w Data Act”„marża w umowach o udostępnianie danych”„koszty i inwestycje a wysokość rekompensaty”„ochrona MŚP i instytucji badawczych w DA”
Źródła
Rozporządzenie Data Act – pełny tekst (EUR-Lex)Ministerstwo Cyfryzacji – informacje o Data Act