Rosnące znaczenie danych w gospodarce sprawia, że stają się one jednym z kluczowych zasobów XXI wieku. Dane mogą być wykorzystywane w innowacjach technologicznych, medycynie, rolnictwie, przemyśle czy handlu. Dlatego też Unia Europejska przyjęła dwa istotne rozporządzenia – Data Governance Act (DGA) oraz Data Act (DA) – które regulują kwestie dostępu do danych, ich wykorzystywania oraz usług pośrednictwa danych.
Celem niniejszego poradnika jest wyjaśnienie, czym są usługi pośrednictwa danych, jakie podmioty i modele biznesowe mogą się do nich zaliczać, a także jakie usługi nie mieszczą się w tej definicji. Dzięki temu przedsiębiorcy i instytucje publiczne zyskają jasność, czy ich działalność podlega pod regulacje unijne i jakie obowiązki się z tym wiążą.
Podstawa definicji usług pośrednictwa danych
Pojęcie usługi pośrednictwa danych zostało wprowadzone przez art. 2 pkt 11 DGA, do którego odsyła także art. 2 pkt 10 DA.
👉 Definicja legalna (art. 2 pkt 11 DGA):
„Usługa pośrednictwa danych oznacza usługę, która ma na celu ustanowienie, za pomocą m.in. środków technicznych i prawnych, stosunków handlowych między – z jednej strony – nieokreśloną liczbą osób, których dane dotyczą, i posiadaczy danych oraz – z drugiej strony – użytkownikami danych do celów dzielenia się danymi, w tym do celów wykonywania praw osób, których dane dotyczą, w odniesieniu do danych osobowych, z wyłączeniem co najmniej (…)”.
Z powyższej definicji wynika kilka istotnych elementów:
- istotą usługi jest pośrednictwo pomiędzy różnymi stronami – osobami, posiadaczami i użytkownikami danych,
- usługa musi służyć nawiązaniu stosunków handlowych,
- wykorzystywane są środki techniczne i prawne,
- do zakresu usługi może należeć także realizacja praw osób fizycznych w zakresie ochrony danych osobowych.
Jakie usługi mieszczą się w definicji pośrednictwa danych?
Zgodnie z motywem 28 preambuły DGA, do usług pośrednictwa danych zaliczają się w szczególności:
1. Rynki danych (data marketplaces)
Platformy umożliwiające przedsiębiorstwom udostępnianie danych innym firmom.
✅ Przykład: spółka technologiczna z Poznania tworzy marketplace, na którym producenci urządzeń IoT mogą sprzedawać dane z czujników środowiskowych firmom badawczym i deweloperom aplikacji.
2. Usługi koordynatorów otwartych ekosystemów danych
Podmioty zarządzające wspólnymi przestrzeniami danych, w których uczestniczyć może każdy zainteresowany.
✅ Przykład: platforma rolnicza, w której rolnicy, przetwórcy i firmy logistyczne wymieniają się informacjami o plonach, cenach i warunkach pogodowych, a dane mogą być dalej wykorzystywane przez start-upy technologiczne.
3. Pule danych (data pools)
Wspólne zbiory tworzone przez grupy osób fizycznych lub prawnych, udostępniane następnie szerszemu gronu podmiotów w zamian za wynagrodzenie dla uczestników.
✅ Przykład: kilka szpitali i klinik prywatnych tworzy wspólną bazę zanonimizowanych danych pacjentów, którą udostępniają firmom farmaceutycznym w celach badawczych.
Wyłączenia – czego nie uznaje się za usługę pośrednictwa danych?
Regulacje unijne zawierają katalog wyłączeń, aby odróżnić pośrednictwo od innych form obrotu danymi.
1. Usługi przetwarzania i redystrybucji danych bez pośrednictwa
Wyłączone są usługi, w ramach których podmiot pozyskuje dane, agreguje je, wzbogaca lub przekształca, a następnie sprzedaje w formie gotowego produktu informacyjnego.
❌ Przykład: firma opracowuje raporty rynkowe z wykorzystaniem danych z wielu źródeł i sprzedaje je klientom, ale nie łączy tych klientów bezpośrednio z pierwotnymi posiadaczami danych.
2. Usługi dotyczące treści chronionych prawem autorskim
DGA nie obejmuje usług, których przedmiotem są utwory w rozumieniu prawa autorskiego (np. muzyka, filmy, oprogramowanie).
❌ Dotyczy to m.in.:
- platform streamingowych i VOD,
- agregatorów treści prasowych,
- dostawców usług dostępu do informacji o rachunku (AISP).
3. Usługi wewnętrzne lub zamknięte
Wyłączone są rozwiązania używane wyłącznie przez:
- jednego posiadacza danych – np. wewnętrzna platforma firmy do zarządzania własnymi danymi,
- zamkniętą grupę podmiotów – np. system wymiany danych w ramach grupy kapitałowej czy konsorcjum biznesowego.
❌ Przykład: aplikacja do zarządzania danymi logistycznymi używana tylko przez sieć sklepów i jej dostawców.
Wyłączenia dotyczące usług sektora publicznego
Zgodnie z DGA, usługi pośrednictwa danych nie obejmują działań instytucji publicznych, jeżeli ich celem nie jest ustanowienie stosunków handlowych.
👉 Oznacza to, że:
- portale administracji publicznej, które udostępniają dane obywatelom, naukowcom czy przedsiębiorcom,
- agencje statystyczne (np. Główny Urząd Statystyczny), które oferują dostęp do baz danych poprzez API lub w formie zbiorów statystycznych,
są wyłączone spod regulacji o pośrednictwie danych.
Celem tego wyłączenia jest zachowanie neutralności i niekomercyjnego charakteru działań sektora publicznego w zakresie udostępniania danych.
✅ Przykład: Ministerstwo Zdrowia uruchamia portal z danymi epidemiologicznymi dostępnymi dla wszystkich zainteresowanych. Dane są udostępniane na zasadzie otwartego dostępu i nie wiążą się z komercyjną relacją handlową – zatem nie jest to usługa pośrednictwa danych.
Repozytoria naukowe i zasada otwartego dostępu
Motyw 29 preambuły DGA wskazuje, że również repozytoria danych naukowych nie są uznawane za usługi pośrednictwa danych, jeżeli ich celem nie jest tworzenie relacji handlowych, lecz ułatwienie ponownego wykorzystywania wyników badań.
✅ Przykład: Uniwersytet w Warszawie prowadzi repozytorium z wynikami badań naukowych, które są udostępniane w ramach polityki otwartego dostępu (open access). Dane są publikowane dla dobra nauki i społeczeństwa, a nie w celach komercyjnych.
Usługi czysto techniczne – chmura, e-mail, przeglądarki
Kolejne istotne wyłączenie przewiduje, że za usługi pośrednictwa danych nie uznaje się dostarczania narzędzi technicznych, które same w sobie nie ustanawiają stosunków handlowych pomiędzy posiadaczami danych a ich użytkownikami.
Chodzi o takie usługi jak:
- przechowywanie danych w chmurze,
- usługi analityczne,
- dostarczanie oprogramowania do dzielenia się danymi,
- przeglądarki internetowe i ich wtyczki,
- usługi poczty elektronicznej.
❌ Przykład: firma oferująca platformę chmurową umożliwia przechowywanie i udostępnianie plików pomiędzy pracownikami i partnerami biznesowymi. Sama jednak nie pośredniczy w zawieraniu relacji handlowych między posiadaczami a użytkownikami danych – dlatego nie jest to usługa pośrednictwa danych w rozumieniu DGA.
Kluczowy element definicji – stosunek handlowy
Podstawowym kryterium rozróżnienia usług pośrednictwa danych od innych form usług cyfrowych jest cel polegający na nawiązywaniu stosunków handlowych.
- Jeśli dostawca jedynie dostarcza narzędzie techniczne (np. chmurę, API, oprogramowanie) – nie jest pośrednikiem.
- Jeśli jednak jego działalność polega na tworzeniu rynku, puli lub ekosystemu, w którym niezależne podmioty zawierają relacje dotyczące wymiany danych – wówczas jest to usługa pośrednictwa danych.
Ocena Komisji Europejskiej do 2028 r.
Rozporządzenie DA przewiduje, że Komisja Europejska musi przeprowadzić ocenę wpływu regulacji na gospodarkę do 12 września 2028 r. (art. 49 ust. 1 lit. b DA).
Zakres tej oceny obejmie m.in.:
- wpływ na innowacje w obszarze danych,
- rozwój monetyzacji danych,
- funkcjonowanie usług pośrednictwa danych,
- dzielenie się danymi w ramach wspólnych europejskich przestrzeni danych.
Wyniki tej oceny mogą doprowadzić do kolejnych działań legislacyjnych w przyszłości, np. zaostrzenia regulacji lub stworzenia dodatkowych ram dla pośredników danych.
Znaczenie dla przedsiębiorców i innowatorów
Dlaczego temat usług pośrednictwa danych jest istotny już teraz?
- Nowe modele biznesowe – przedsiębiorcy mogą rozwijać platformy wymiany danych, rynki danych czy huby branżowe.
- Możliwość monetyzacji danych – firmy i osoby fizyczne mogą czerpać wynagrodzenie z tytułu udostępniania swoich danych.
- Zaufanie i bezpieczeństwo – DGA nakłada na pośredników wymóg tworzenia neutralnych, przejrzystych i bezpiecznych środowisk wymiany danych.
- Szansa dla start-upów – młode firmy technologiczne mogą tworzyć usługi analityczne, aplikacje czy rozwiązania IoT oparte na danych pozyskanych dzięki pośrednikom.
- Rozwój wspólnych przestrzeni danych – np. w sektorze zdrowia, rolnictwa, energii czy przemysłu, co daje nowe perspektywy dla współpracy między różnymi podmiotami.
Podsumowanie poradnika
✔ Usługi pośrednictwa danych to usługi tworzące zaufane i bezpieczne środowisko dla wymiany danych pomiędzy niezależnymi podmiotami.
✔ Należą do nich m.in. rynki danych, pule danych i huby branżowe, ale nie obejmują np. usług chmurowych, streamingowych czy portali publicznych.
✔ Kluczowym elementem jest ustanowienie stosunków handlowych pomiędzy posiadaczami danych a ich użytkownikami.
✔ DGA i DA tworzą fundament dla nowej gospodarki opartej na danych, której rozwój będzie monitorowany przez Komisję Europejską do 2028 r.
Podstawa prawna
- art. 2 pkt 11, motyw 28, motyw 29 – Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/868 z dnia 30 maja 2022 r. w sprawie zarządzania danymi (Data Governance Act, DGA)
- art. 2 pkt 10, motyw 26, art. 49 ust. 1 lit. b – Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/2854 z dnia 13 grudnia 2023 r. w sprawie danych (Data Act, DA)
Tematy porad zawartych w poradniku
- definicja usług pośrednictwa danych DGA
- wyłączenia z usług pośrednictwa danych
- praktyczne przykłady rynków i pul danych
- wpływ DA i oceny KE w 2028 r.
Przydatne linki urzędowe
- https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A32022R0868 – pełny tekst Rozporządzenia DGA
- https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A32023R2854 – pełny tekst Rozporządzenia DA
- https://danepubliczne.gov.pl/ – polski portal danych publicznych
- https://ec.europa.eu/digital-strategy/our-policies/european-data-strategy_pl – Europejska strategia danych