Właściwość delegacyjna w postępowaniu cywilnym to temat, który budzi coraz większe zainteresowanie – zarówno wśród prawników, jak i przedsiębiorców, którzy nierzadko stają się stronami sporów sądowych. Wprowadzone w 2019 roku zmiany w Kodeksie postępowania cywilnego (k.p.c.) dodały nowe przepisy (art. 441, art. 442 i art. 481 k.p.c.), które istotnie wpłynęły na sposób ustalania, który sąd rozpozna daną sprawę.
Dzięki tym regulacjom możliwe jest przekazanie sprawy do innego sądu nie tylko z powodu braku zaufania do konkretnego sędziego, ale wręcz z założenia, że cały sąd nie powinien zajmować się danym postępowaniem. Ma to ogromne znaczenie praktyczne – szczególnie w mniejszych miejscowościach, gdzie lokalne powiązania mogłyby wywoływać wątpliwości co do bezstronności.
Poniżej wyjaśniam, czym jest właściwość delegacyjna, jakie są podstawy jej stosowania i w jakich sytuacjach może być wykorzystywana.
Czym jest właściwość delegacyjna?
Właściwość delegacyjna to instytucja procesowa, w której Sąd Najwyższy może przekazać rozpoznanie sprawy innemu sądowi niż ten, który byłby właściwy według ogólnych zasad k.p.c.
Do 2019 roku jej stosowanie było bardzo ograniczone. Jednak nowelizacja wprowadziła trzy nowe przepisy:
- art. 441 k.p.c. – daje możliwość przekazania sprawy innemu sądowi „dla dobra wymiaru sprawiedliwości”;
- art. 442 k.p.c. – wprowadza obowiązkowe wyłączenie sądu w określonych przypadkach;
- art. 481 k.p.c. – również przewiduje sytuacje, w których sąd jako instytucja nie może rozpoznawać sprawy.
Dlaczego ustawodawca wprowadził te przepisy?
Uzasadnienie zmian nie pozostawia wątpliwości – ustawodawca kierował się przekonaniem, że w pewnych sytuacjach lokalne sądy mogą nie być w stanie zagwarantować pełnej bezstronności. Podnoszono m.in. argument, że w mniejszych miejscowościach „lokalne elity władzy lub biznesu” mają zbyt bliskie relacje z sędziami.
Z drugiej strony, takie rozwiązanie budzi obawy o podważanie autorytetu sądów – bo jeśli ustawodawca sam zakłada brak bezstronności, może to prowadzić do spadku zaufania obywateli do całego wymiaru sprawiedliwości.
„Dobro wymiaru sprawiedliwości” jako klauzula generalna
Kluczowe pojęcie wprowadzone przez art. 441 k.p.c. to „dobro wymiaru sprawiedliwości”. Jest to tzw. klauzula generalna – nieostry zwrot, który daje sądom szeroki margines interpretacyjny.
W praktyce oznacza to, że Sąd Najwyższy może przenieść sprawę do innego sądu, jeśli uzna, że:
- rozpoznawanie sprawy przez sąd miejscowo właściwy wywołałoby poważne wątpliwości co do bezstronności,
- rozpoznawanie kolejnych wniosków o wyłączenie wszystkich sędziów tego sądu byłoby nieefektywne,
- takie rozwiązanie zwiększy zaufanie stron i opinii publicznej do procesu.
⚠️ Jednocześnie Sąd Najwyższy podkreśla, że przepis ten należy stosować ostrożnie – nadmierne korzystanie z niego mogłoby dawać wrażenie, że sądy „uciekają” od trudnych spraw.
Praktyczne przykłady zastosowania
Przykład 1: Spór z udziałem sędziego
W niewielkim mieście przedsiębiorca pozywa Skarb Państwa o odszkodowanie. W składzie sądu rejonowego orzekają osoby, które na co dzień współpracują towarzysko z lokalnymi urzędnikami będącymi świadkami w sprawie. Strona powodowa obawia się braku obiektywizmu.
➡ W takiej sytuacji można złożyć wniosek do Sądu Najwyższego o przekazanie sprawy innemu sądowi na podstawie art. 441 k.p.c.
Przykład 2: Spór rodzinny z dużym konfliktem lokalnym
W sądzie okręgowym toczy się sprawa o podział majątku między małżonkami, z których jedno jest znanym lokalnym przedsiębiorcą. Druga strona wskazuje, że niemal każdy sędzia zna osobiście jej byłego męża z działalności społecznej i biznesowej.
➡ Zamiast wyłączać kolejnych sędziów jeden po drugim, sprawa może zostać przeniesiona do innego sądu dla „dobra wymiaru sprawiedliwości”.
Art. 441 vs art. 442 i 481 k.p.c.
- Art. 441 k.p.c. – daje elastyczne narzędzie, które można zastosować wtedy, gdy faktycznie istnieją podstawy do wątpliwości.
- Art. 442 i 481 k.p.c. – wprowadzają obowiązkowe wyłączenie sądu w określonych przypadkach. Krytycy podnoszą, że to rozwiązanie sugeruje z góry brak bezstronności całego sądu, co osłabia autorytet wymiaru sprawiedliwości.
Zdaniem wielu ekspertów sytuacje objęte art. 442 i 481 k.p.c. można by rozwiązać korzystając z klasycznych narzędzi, takich jak wyłączenie sędziego (art. 49 k.p.c.) czy przeniesienie sprawy na podstawie art. 441 k.p.c.
Podsumowanie – co warto zapamiętać?
- Nowelizacja k.p.c. z 2019 r. wprowadziła możliwość wyłączenia całego sądu, a nie tylko konkretnego sędziego.
- Kluczową rolę odgrywa art. 441 k.p.c., który opiera się na klauzuli „dobra wymiaru sprawiedliwości”.
- Przepis ten należy stosować wyjątkowo ostrożnie – zbyt częste korzystanie mogłoby obniżyć, a nie podnieść zaufanie do sądów.
- Art. 442 i 481 k.p.c. budzą poważne zastrzeżenia doktryny – sugerują bowiem, że sądy same w sobie są niezdolne do bezstronnego orzekania.
- W praktyce nowe regulacje mogą być szczególnie przydatne w małych miejscowościach, gdzie lokalne powiązania mogłyby rodzić podejrzenia stron.
Podstawa prawna
- art. 49, art. 441, art. 442, art. 481 – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296, ze zm.)
Tematy porad zawartych w poradniku
- właściwość delegacyjna k.p.c.
- dobro wymiaru sprawiedliwości w sądzie
- wyłączenie sądu w postępowaniu cywilnym
- przekazanie sprawy innemu sądowi
Przydatne adresy urzędowe
- https://www.sn.pl – Sąd Najwyższy
- https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc – Ministerstwo Sprawiedliwości
- https://isap.sejm.gov.pl – Internetowy System Aktów Prawnych