Lichwa to przestępstwo, które nadal występuje w obrocie gospodarczym i prywatnym, choć często w bardziej „wyrafinowanych” formach niż proste pożyczki „na procent”. Przepisy Kodeksu karnego mają chronić osoby i firmy przed wykorzystywaniem trudnej sytuacji życiowej lub ekonomicznej poprzez narzucanie im niewspółmiernych świadczeń.
Dla przedsiębiorcy czy konsumenta wiedza o tym, jak rozpoznać lichwę, jakie są granice dopuszczalnych kosztów i odsetek, a także jakie dowody są istotne, może być decydująca w sporze z nieuczciwym kontrahentem czy pożyczkodawcą.
Podstawy prawne – art. 304 k.k.
Zgodnie z aktualnym brzmieniem przepisu:
Art. 304 § 1 Kodeksu karnego:
„Kto, wyzyskując przymusowe położenie innej osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, zawiera z nią umowę, nakładając na nią obowiązek świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.”
Art. 304 § 2 k.k. rozszerza ochronę na sytuacje, w których dochodzi do przeniesienia własności nieruchomości lub innego prawa majątkowego na skutek lichwiarskiej umowy.
⚖️ Przepis ma więc chronić nie tylko osoby prywatne w potrzebie, ale też przedsiębiorców, którzy – z powodu nagłych trudności – godzą się na warunki rażąco niekorzystne.
Elementy przestępstwa lichwy
Aby mówić o odpowiedzialności karnej z art. 304 k.k., muszą wystąpić łącznie trzy elementy:
- Przymusowe położenie – sytuacja, w której dana osoba (fizyczna lub prawna) znajduje się w szczególnie trudnym położeniu ekonomicznym lub życiowym, a druga strona to wykorzystuje.
Przykład: zagrożenie utraty mieszkania, brak środków na leczenie, konieczność szybkiego pozyskania gotówki, by uniknąć bankructwa. - Niewspółmierność świadczeń – świadczenie dłużnika jest nadmiernie wysokie w stosunku do tego, co faktycznie otrzymuje. Chodzi o całość obciążeń, nie tylko odsetki, ale też prowizje, opłaty przygotowawcze, koszty windykacyjne czy „opłaty dodatkowe”.
- Zawarcie umowy – do lichwy dochodzi wtedy, gdy strony formalnie zawierają umowę, w której narzucono takie warunki. Nie wystarczy sama groźba czy próba – potrzebne jest powstanie stosunku prawnego.
Dlaczego art. 304 k.k. różni się od zwykłego „wysokiego oprocentowania”
Samo wysokie oprocentowanie pożyczki nie przesądza o lichwie. Odpowiedzialność karna powstaje dopiero, gdy:
- istnieje przymusowe położenie,
- druga strona wykorzystuje tę sytuację,
- i narzuca świadczenia niewspółmierne.
Dlatego nawet w obrocie profesjonalnym (np. między przedsiębiorcami) możliwa jest ochrona, jeśli jedna ze stron wykaże, że była zmuszona zaakceptować skrajnie niekorzystne warunki.
Niewspółmierność świadczeń – jak ustalić, czy warunki są lichwiarskie
Jednym z kluczowych elementów przestępstwa lichwy jest to, że świadczenie narzucone dłużnikowi jest niewspółmiernedo świadczenia drugiej strony. W praktyce oznacza to, że koszty, które ponosi pożyczkobiorca (lub inny kontrahent), znacząco przewyższają wartość tego, co faktycznie otrzymuje.
Co ważne – nie chodzi tylko o odsetki nominalne. Liczy się całkowity koszt ponoszony przez dłużnika.
Jakie elementy wchodzą do „świadczenia niewspółmiernego”
Przy ocenie lichwy należy uwzględnić wszystkie obciążenia związane z umową:
- odsetki umowne (np. 20% rocznie),
- odsetki za opóźnienie,
- prowizje i opłaty przygotowawcze,
- koszty ubezpieczenia pożyczki,
- opłaty za monity i windykację,
- inne dodatkowe opłaty administracyjne.
Sądy wielokrotnie podkreślały, że nie można patrzeć tylko na stopę procentową – często to właśnie „opłaty dodatkowe” powodują, że koszt pożyczki staje się drastycznie wyższy niż kapitał.
Progi wskazywane w orzecznictwie
W praktyce sądowej i w literaturze pojawiają się granice, które powinny zwrócić uwagę:
- łączny koszt świadczenia sięgający 30–50% kwoty kapitału bywał uznawany za niewspółmierny,
- w niektórych sprawach za lichwiarskie uznano sytuacje, gdy świadczenie do spłaty było kilkukrotnością kwoty pożyczonej (np. pożyczka 10 000 zł, a po kilku miesiącach żądanie spłaty 40 000 zł).
Nie jest to jednak sztywny próg – ocena zawsze zależy od okoliczności sprawy.
Normatywne granice z prawa cywilnego
Ponieważ art. 304 k.k. nie podaje liczbowych progów, w praktyce punktem odniesienia są limity ustawowe przewidziane w Kodeksie cywilnym i ustawach szczególnych.
Odsetki maksymalne – art. 359 k.c.
Zgodnie z przepisem:
„Maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych. Jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne.”
✔ W 2025 r. odsetki ustawowe wynoszą 9,75% rocznie, więc odsetki maksymalne to 19,50%.
Odsetki maksymalne za opóźnienie – art. 481 k.c.
„Maksymalna wysokość odsetek za opóźnienie nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie.”
✔ W 2025 r. odsetki ustawowe za opóźnienie wynoszą 10,50%, więc odsetki maksymalne za opóźnienie to 21,00%rocznie.
Limity pozaodsetkowych kosztów kredytu konsumenckiego
W przypadku umów konsumenckich obowiązuje dodatkowy „bezpiecznik”:
- pozaodsetkowe koszty kredytu (prowizje, opłaty itp.) nie mogą przekraczać 45% całkowitej kwoty kredytu,
- wprowadzono także reguły zapobiegające „rolowaniu” – czyli udzielaniu kolejnych pożyczek na spłatę poprzednich, z doliczaniem nowych kosztów.
Przykład – jak policzyć niewspółmierność
Pan Adam pożyczył 5 000 zł na 6 miesięcy. Umowa przewidywała:
- odsetki 18% rocznie (750 zł),
- prowizję 800 zł,
- ubezpieczenie 600 zł.
Łączny koszt = 2 150 zł. To stanowi 43% kapitału w pół roku.
- ✔ odsetki mieszczą się w limicie (poniżej 19,50%),
- ✖ prowizja + ubezpieczenie razem powodują, że całkowite koszty zbliżają się do 50% kwoty pożyczki.
W takiej sytuacji można mówić o niewspółmierności świadczeń i rozważać zawiadomienie o lichwie.
Przymusowe położenie – jak je rozumieć i udowodnić w sprawie o lichwę
Samo wysokie oprocentowanie czy nadmierne opłaty nie wystarczą do przypisania odpowiedzialności z art. 304 k.k. – konieczne jest także wykazanie, że dłużnik znajdował się w przymusowym położeniu, a druga strona świadomie to wykorzystała.
Przymusowe położenie to szczególnie trudna sytuacja życiowa lub ekonomiczna, w której dana osoba nie ma realnej swobody wyboru. Może to być np.:
- nagła potrzeba finansowa (leczenie, operacja, pilne zobowiązania podatkowe),
- groźba utraty mieszkania lub majątku,
- ryzyko bankructwa firmy przez brak szybkiej płatności,
- brak dostępu do kredytu bankowego z powodu negatywnej historii w BIK lub zaległości,
- silne uzależnienie od kontrahenta (np. jeden kluczowy dostawca).
⚠️ Istotne jest to, że dana osoba nie mogła racjonalnie odmówić – musiała zgodzić się na narzucone warunki.
Rola wiedzy i zachowania sprawcy
Nie wystarczy, że ktoś znajdował się w trudnej sytuacji. Aby mówić o lichwie, trzeba wykazać, że:
- druga strona wiedziała o tym położeniu (np. z rozmów, dokumentów, wiadomości),
- i celowo wykorzystała tę sytuację, narzucając świadczenia niewspółmierne.
Przykład: pożyczkodawca oferuje „szybką pożyczkę” z 40% kosztami rocznymi, wiedząc z rozmowy telefonicznej, że klient potrzebuje pieniędzy na pilny zabieg medyczny i nie dostanie kredytu w banku.
Jak udowodnić przymusowe położenie – dowody w praktyce
Najczęściej pomocne są:
- dokumenty finansowe: wypowiedzenia umów kredytowych, wezwania do zapłaty, zaległości podatkowe,
- korespondencja (e-maile, SMS-y, czaty) pokazujące, że pożyczkodawca znał trudną sytuację,
- nagrania rozmów (jeśli legalne – np. własne nagrania prowadzone w obronie swoich interesów),
- zeznania świadków – np. członków rodziny, pracowników firmy, którzy wiedzieli o nacisku,
- okoliczności zewnętrzne – np. nagły wyjazd zagraniczny na leczenie, konieczność natychmiastowej zapłaty kontrahentowi.
Przykład 1 – konsument w trudnej sytuacji
Pani Karolina z Gdańska samotnie wychowuje dziecko. Niespodziewanie potrzebowała 8 000 zł na operację. Bank odmówił jej kredytu. Firma pożyczkowa udzieliła jej środków na 3 miesiące, żądając dodatkowych kosztów w wysokości 4 000 zł.
- Przymusowe położenie: zdrowie dziecka, brak alternatywy kredytowej, konieczność natychmiastowej decyzji.
- Wykorzystanie: pożyczkodawca wiedział, że potrzebuje pieniędzy „na już”, i narzucił wygórowane warunki.
Przykład 2 – przedsiębiorca pod presją
Pan Tomasz prowadzi firmę transportową. Musiał w ciągu tygodnia opłacić 40 000 zł za leasing pojazdów, w przeciwnym razie straciłby kontrakt. Pożyczkodawca prywatny zaoferował mu 40 000 zł, ale zażądał prowizji 12 000 zł i zastawu na samochodach.
- Przymusowe położenie: groźba utraty kontraktu i płynności firmy.
- Wykorzystanie: pożyczkodawca znał termin i konsekwencje, a mimo to postawił warunki obciążające 30% kapitału w kilka tygodni.
Jak działać w przypadku lichwy – ścieżka karna i cywilna
Jeżeli podejrzewasz, że padłeś ofiarą lichwiarskiej umowy, możesz działać dwutorowo:
- 📌 postępowanie karne – przeciwko sprawcy,
- 📌 postępowanie cywilne – w celu odzyskania nadpłaconych pieniędzy i unieważnienia nieuczciwych postanowień.
Ścieżka karna – zawiadomienie o przestępstwie
Lichwa jest przestępstwem ściganym z urzędu. Oznacza to, że prokuratura i Policja mają obowiązek wszcząć postępowanie, jeśli otrzymają zawiadomienie.
Co zrobić krok po kroku:
- Przygotuj zawiadomienie – w piśmie opisz:
- kto jest sprawcą (osoba prywatna, firma, pośrednik),
- kiedy i jak doszło do podpisania umowy,
- jakie były jej warunki (kwota pożyczki, koszty, terminy),
- jakie było Twoje przymusowe położenie (np. nagła choroba, zagrożenie utraty firmy),
- jak druga strona o tym wiedziała i to wykorzystała.
- Załącz dokumenty: umowy, aneksy, harmonogramy, potwierdzenia przelewów, SMS-y, e-maile.
- Złóż zawiadomienie w prokuraturze lub na Policji. Możesz to zrobić osobiście lub wysłać pocztą.
- Wskaż świadków – np. członków rodziny, znajomych, pracowników, którzy mogą potwierdzić Twoją sytuację.
⚖️ Podstawa prawna: art. 304 § 1 k.k. – przewiduje karę pozbawienia wolności do 3 lat za zawarcie umowy lichwiarskiej.
Ścieżka cywilna – odzyskanie pieniędzy
Równolegle możesz wystąpić na drogę cywilną.
Najważniejsze możliwości:
- Stwierdzenie nieważności postanowień umowy, które naruszają przepisy o odsetkach maksymalnych lub limity kosztów pozaodsetkowych.
- Zwrot nienależnych świadczeń – np. prowizji czy opłat, które przekroczyły dopuszczalne limity.
- Miarkowanie kar umownych – sąd może zmniejszyć wygórowane kary na podstawie art. 484 § 2 k.c.
- Powództwo o ustalenie nieważności całej umowy, jeśli narusza zasady współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.).
Jak się przygotować do sprawy – checklista dowodowa
✔ Umowa i aneksy – podstawowy dokument.
✔ Harmonogramy i rozliczenia – pokazują, jak rosły koszty.
✔ Korespondencja z pożyczkodawcą – e-maile, SMS-y, notatki z rozmów.
✔ Dowody finansowe – np. odmowy kredytowe, zaległości podatkowe, wezwania do zapłaty.
✔ Zeznania świadków – potwierdzające Twoją sytuację i presję wywieraną przez pożyczkodawcę.
✔ Ekspertyza biegłego – np. z rachunkowości, który policzy RRSO i wykaże przekroczenie ustawowych limitów.
Połączenie obu ścieżek
Najczęściej najlepsze efekty daje równoległe działanie:
- zawiadomienie do prokuratury uruchamia śledztwo i zabezpiecza dowody,
- pozew cywilny pozwala szybciej odzyskać nienależne kwoty.
Sąd cywilny może też korzystać z ustaleń postępowania karnego, co wzmacnia Twoją pozycję.
Praktyczne przykłady obliczeń i oceny lichwiarskich kosztów
Przepisy i orzecznictwo wskazują ogólne zasady, ale najłatwiej zrozumieć problem na konkretnych przykładach. Poniżej znajdziesz dwie symulacje – jedna dotyczy konsumenta, druga przedsiębiorcy.
Przykład 1 – chwilówka z „rolowaniem” (konsument)
Stan faktyczny (zmodyfikowany):
Pani Ewa z Lublina potrzebowała 4 000 zł na zakup sprzętu rehabilitacyjnego. Firma pożyczkowa zaoferowała pożyczkę na 60 dni z następującymi kosztami:
- prowizja 1 200 zł,
- opłata przygotowawcza 400 zł,
- odsetki 15% rocznie (ok. 100 zł w 2 miesiące).
Po miesiącu spłata była niemożliwa, więc zaproponowano jej „refinansowanie” – nowa pożyczka 4 500 zł (spłacająca starą), ale z dodatkową prowizją 900 zł.
Obliczenie kosztów:
- Pierwsza pożyczka: 1 700 zł kosztów,
- Refinansowanie: +900 zł,
- Razem po 2 miesiącach: 2 600 zł.
To stanowi 65% kwoty kapitału w ciągu zaledwie 2 miesięcy.
Ocena:
- odsetki same w sobie nie przekroczyły limitu (poniżej 19,50%),
- ale pozaodsetkowe koszty wyraźnie naruszyły limit 45% z ustawy antylichwiarskiej,
- świadczenia są niewspółmierne (2 600 zł za pożyczenie 4 000 zł na krótki czas),
- pożyczkodawca wiedział o przymusowym położeniu (pilne potrzeby medyczne).
👉 Wysokie ryzyko kwalifikacji jako lichwa (art. 304 k.k.).
Przykład 2 – prywatna pożyczka pod zastaw (przedsiębiorca)
Stan faktyczny (zmodyfikowany):
Pan Marek prowadzi warsztat samochodowy w Białymstoku. Potrzebował pilnie 50 000 zł, by zapłacić za części do kontraktu. Prywatny pożyczkodawca zaoferował:
- kwota: 50 000 zł,
- prowizja: 10 000 zł,
- „wynagrodzenie” ryczałtowe: 8 000 zł,
- odsetki: 20% rocznie (4 166 zł w 3 miesiące),
- zabezpieczenie: przewłaszczenie maszyn z prawem odkupu.
Obliczenie kosztów w 3 miesiące:
- prowizja: 10 000 zł,
- wynagrodzenie: 8 000 zł,
- odsetki: 4 166 zł,
- Razem: 22 166 zł.
To stanowi 44% kwoty kapitału w zaledwie 3 miesiące.
Ocena:
- odsetki mieszczą się w granicach maksymalnych,
- ale łączne koszty bliskie 50% kapitału w krótkim czasie są niewspółmierne,
- pożyczkodawca wiedział o przymusie (termin dostawy części, groźba utraty kontraktu),
- przewłaszczenie nie eliminuje ryzyka lichwy – liczy się całość obciążeń.
👉 Umowa nosi znamiona lichwy, a dodatkowo może prowadzić do utraty maszyn (naruszenie art. 304 § 2 k.k.).
Przykład 3 – opóźnienia i odsetki karne
Stan faktyczny (zmodyfikowany):
Pani Anna zaciągnęła 10 000 zł pożyczki. Umowa przewidywała:
- odsetki 18% rocznie,
- w razie opóźnienia: 0,5% dziennie (≈182% rocznie).
Ocena:
- 0,5% dziennie wyraźnie przekracza odsetki maksymalne za opóźnienie (21% rocznie),
- w świetle art. 481 § 2¹ k.c. należne byłyby tylko odsetki maksymalne,
- zawarcie takiego zapisu może stanowić podstawę do uznania umowy za lichwiarską, zwłaszcza jeśli pożyczkodawca wiedział, że klient miał problemy finansowe i ryzyko opóźnień było bardzo wysokie.
Podsumowanie – co musisz wiedzieć o lichwie
- Art. 304 k.k. chroni zarówno konsumentów, jak i przedsiębiorców przed lichwą.
- Aby mówić o przestępstwie, muszą wystąpić trzy elementy:
✔ przymusowe położenie,
✔ niewspółmierność świadczeń,
✔ zawarcie umowy. - Niewspółmierność ocenia się całościowo – nie tylko przez odsetki, ale też przez prowizje, opłaty przygotowawcze, koszty windykacyjne czy ubezpieczenia.
- W praktyce sądowej świadczenia przekraczające 30–50% kapitału w krótkim czasie budzą szczególne podejrzenia.
- Prawo cywilne wyznacza konkretne limity:
✔ odsetki maksymalne (19,50% rocznie w 2025 r.),
✔ odsetki maksymalne za opóźnienie (21,00% rocznie w 2025 r.),
✔ pozaodsetkowe koszty kredytu konsumenckiego (max 45% całkowitej kwoty kredytu). - Dowody kluczowe: umowa, harmonogramy, dowody płatności, korespondencja, świadkowie, ekspertyza biegłego.
- Najlepiej działać dwutorowo – zawiadomienie karne + powództwo cywilne.
Podstawa prawna
- art. 304 § 1–2 – Kodeks karny (Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553 ze zm.) – przestępstwo lichwy, kara do 3 lat pozbawienia wolności.
- art. 359 § 1–2³ – Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 ze zm.) – odsetki ustawowe i maksymalne.
- art. 481 § 1–2¹ – Kodeks cywilny – odsetki za opóźnienie i ich limity.
- ustawa z 6.10.2022 r. o zmianie ustaw w celu przeciwdziałania lichwie (Dz.U. 2023 poz. 1028) – pozaodsetkowe koszty kredytu, przepisy anty-rolowania.
- art. 58 § 2, art. 484 § 2 k.c. – nieważność sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, miarkowanie kar umownych.
Tematy porad zawartych w poradniku
- „lichwa art. 304 kk 2025”
- „jak udowodnić przymusowe położenie”
- „limity odsetek maksymalnych 2025”
- „pozaodsetkowe koszty kredytu 45%”
- „jak odzyskać pieniądze z lichwy”
Przydatne adresy urzędowe
- Kodeks karny (art. 304):
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19970880553 - Kodeks cywilny (art. 359, 481):
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19640160093 - Ustawa antylichwiarska z 2022 r. (Dz.U. 2023 poz. 1028):
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20230001028/T/D20231028L.pdf