Niedozwolone postanowienia umowne, zwane także klauzulami abuzywnymi, to zapisy, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają jego interesy. Nawet jeśli klient podpisał umowę z takim zapisem, prawo może uznać go za niewiążący.
W ubezpieczeniach temat ten ma szczególną wagę, ponieważ ustawodawca przewidział dodatkową ochronę także dla niektórych osób prowadzących działalność gospodarczą oraz dla ubezpieczonych, którzy nie zawierali osobiście umowy.
Prawidłowe rozpoznanie i zakwestionowanie klauzuli abuzywnej może w praktyce przesądzić o możliwości uzyskania odszkodowania czy świadczenia.
📜 Podstawa prawna
Najważniejszym przepisem jest art. 385¹ Kodeksu cywilnego, który przewiduje, że niedozwolone postanowienia umowne nie wiążą konsumenta, a strony pozostają związane umową w pozostałym zakresie.
Oceniając abuzywność, trzeba spełnić określone przesłanki. W literaturze prawniczej podaje się ich różną liczbę, jednak m.in. W. Popiołek wskazuje cztery kluczowe:
- Umowa została zawarta z konsumentem.
- Postanowienie nie zostało uzgodnione indywidualnie.
- Postanowienie jest sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy konsumenta.
- Postanowienie nie dotyczy głównych świadczeń stron (w tym ceny lub wynagrodzenia), o ile zostały sformułowane jednoznacznie.
Moment oceny – sąd bada stan z chwili zawarcia umowy, uwzględniając również wskazówki z art. 385² k.c.
🛡 Rozszerzona ochrona w ubezpieczeniach
Ustawodawca poszerzył krąg osób, które mogą powołać się na przepisy o niedozwolonych postanowieniach:
- Art. 805 § 4 k.c. – osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą są objęte ochroną przewidzianą dla konsumentów przy umowach ubezpieczenia.
⚠ Jednak te osoby nie stają się konsumentami w sensie prawnym – korzystają tylko z analogicznej ochrony. - Art. 808 § 5 k.c. – ochrona obejmuje także ubezpieczonego, jeżeli umowa nie ma bezpośredniego związku z jego działalnością gospodarczą lub zawodową.
Ochrona dotyczy tylko jego praw i obowiązków wynikających z umowy i działa niezależnie od statusu ubezpieczającego.
📍 Znaczenie pojęcia „konsument” i szczególne przypadki w ubezpieczeniach
Konsumentem, zgodnie z art. 22¹ k.c., jest osoba fizyczna dokonująca z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.
W kontekście ubezpieczeń istotne są jednak niuanse:
- Osoba poszkodowana (np. w kolizji) nie jest konsumentem wobec ubezpieczyciela sprawcy – bo nie zawierała z nim umowy.
- Bancassurance – jeśli klient banku w ramach uproszczonej procedury przystępuje do ubezpieczenia, może uzyskać status konsumenta, nawet jeśli formalnie ubezpieczającym jest bank.
⚠ Problemy z rozszerzoną ochroną
Część ekspertów krytykuje obecne przepisy o rozszerzeniu ochrony:
- Ochrona przysługuje wybranym grupom (np. jednoosobowym przedsiębiorcom), a pomija inne, np. stowarzyszenia czy fundacje.
- Nawet działalność jednoosobowa może mieć dużą skalę i profesjonalne zaplecze, więc przyznawanie jej szczególnej ochrony jest dyskusyjne.
- Kryterium „bezpośredniości związku” (art. 808 § 5 k.c.) bywa trudne w ocenie – szczególnie przy nietypowych polisach.
📌 W następnej części przejdziemy do szczegółowego omówienia przesłanek abuzywności – od braku uzgodnienia indywidualnego, przez sprzeczność z dobrymi obyczajami, po rażące naruszenie interesów konsumenta wraz z przykładami.
1️⃣ Brak uzgodnienia indywidualnego
Postanowienia są nieuzgodnione indywidualnie, jeśli konsument nie miał rzeczywistego wpływu na ich treść.
Najczęściej chodzi o zapisy pochodzące z wzorca umowy (OWU), przygotowanego wcześniej przez przedsiębiorcę.
🔹 Dyrektywa unijna 93/13/EWG wyraźnie wskazuje, że warunki umowy są niewynegocjowane, jeśli sporządzono je z góry, a konsument mógł co najwyżej zaakceptować lub odrzucić całość.
🔹 Nawet jeśli konsument formalnie zgodził się na włączenie do umowy niektórych postanowień z wzorca, ale nie miał realnej możliwości ich zmiany – uznaje się, że nie były uzgodnione indywidualnie.
🔹 Niedopuszczalne jest również podsuwanie konsumentowi „propozycji wariantowych” do wyboru, gdy każdy wariant zawiera nieuczciwe zapisy – wybór pozorny nie jest negocjacją.
Przykład
Pan Krzysztof przystępuje do ubezpieczenia mieszkania. Agent daje mu do wyboru trzy pakiety – w każdym OWU znajduje się identyczny zapis wyłączający odpowiedzialność za szkody od przepięcia. Mimo wyboru pakietu, pan Krzysztof nie miał realnego wpływu na ten warunek – klauzula może być oceniona jako nieuzgodniona indywidualnie.
2️⃣ Sprzeczność z dobrymi obyczajami
„Dobre obyczaje” to szeroko rozumiane zasady uczciwości, lojalności, rzetelności i szacunku wobec klienta.
W ubezpieczeniach przejawiają się m.in. w:
- zapewnieniu równowagi kontraktowej,
- jasnym formułowaniu postanowień,
- nieobciążaniu klienta skutkami błędów w redakcji OWU.
Sprzeczne z dobrymi obyczajami będą działania zmierzające do:
- niedoinformowania klienta,
- wprowadzenia w błąd,
- wykorzystania niewiedzy lub braku doświadczenia.
Przykład
Ubezpieczyciel w OWU zastrzega, że w przypadku kradzieży pojazdu wypłaci odszkodowanie tylko wtedy, gdy klient dostarczy „oryginał certyfikatu zabezpieczeń”, ale nie informuje, że dokument taki wydaje się wyłącznie przy zakupie nowego pojazdu. To zapis sprzeczny z dobrymi obyczajami, bo stwarza pozorną ochronę.
3️⃣ Rażące naruszenie interesów konsumenta
Chodzi o nieusprawiedliwioną dysproporcję praw i obowiązków stron na niekorzyść konsumenta.
To nie musi dotyczyć tylko kwestii finansowych – może oznaczać także nadmierne obowiązki lub ograniczenie praw klienta.
🔹 Oceny dokonuje się, porównując treść umowy z przepisami dyspozytywnymi (czyli tymi, które obowiązywałyby bez umowy).
🔹 Sąd Apelacyjny w Szczecinie podkreślił, że istotne jest, czy nierównowaga jest znacząca i czy uczciwy przedsiębiorca mógłby racjonalnie oczekiwać, że klient zgodziłby się na taki warunek w toku realnych negocjacji.
Przykład
OWU przewiduje, że w przypadku zalania mieszkania odszkodowanie zostanie wypłacone maksymalnie w ciągu 12 miesięcy od zgłoszenia szkody, a terminy mogą zostać przedłużone „w szczególnych przypadkach” bez określenia kryteriów. Takie wydłużenie jest nieuzasadnione i rażąco narusza interesy klienta.
4️⃣ Klauzule dotyczące głównych świadczeń stron
Art. 385¹ k.c. przewiduje, że ocena abuzywności nie dotyczy głównych świadczeń stron, jeśli są one sformułowane jednoznacznie.
W ubezpieczeniach spór dotyczy tego, co jest „głównym świadczeniem” ubezpieczyciela:
- W wąskim ujęciu – jest nim wypłata świadczenia po zajściu wypadku ubezpieczeniowego.
- W szerszym – całe „ponoszenie ryzyka” i zapewnienie ochrony ubezpieczeniowej.
Bez względu na przyjętą koncepcję – warunki muszą być jednoznaczne i zrozumiałe.
Jednoznaczność – zapis dopuszcza tylko jedną możliwą interpretację.
Zrozumiałość – przeciętny klient, po przeczytaniu, wie, co oznacza zapis i jakie są skutki.
Kryterium „bezpośredniego związku z działalnością gospodarczą lub zawodową” (art. 808 § 5 k.c.)
Przepis ten przewiduje, że ubezpieczony korzysta z ochrony przed klauzulami abuzywnymi, jeśli umowa ubezpieczenia nie jest bezpośrednio związana z jego działalnością gospodarczą lub zawodową.
Oznacza to, że:
- jeśli polisa ma pośredni związek z działalnością (np. prywatne ubezpieczenie na życie przedsiębiorcy), ochrona nadal przysługuje,
- jeśli polisa dotyczy bezpośrednio środków produkcji, narzędzi lub usług potrzebnych w firmie, ochrona jest wyłączona.
Definicje:
- Działalność gospodarcza – zorganizowana działalność zarobkowa wykonywana we własnym imieniu w sposób ciągły (ustawowa definicja).
- Działalność zawodowa – samodzielne i osobiste wykonywanie zawodu, w tym wolnego (np. adwokaci, notariusze).
📌 Orzecznictwo SN – o bezpośrednim lub pośrednim związku decydują:
- rodzaj czynności prawnej i jej przedmiot,
- typowy charakter czynności w danej branży,
- przeznaczenie towaru lub usługi dla celów działalności.
Przykład
Pani Ewa prowadzi firmę cateringową i kupuje polisę AC dla dostawczaka używanego wyłącznie do dowozu posiłków. To bezpośredni związek z działalnością – ochrona z art. 808 § 5 k.c. nie przysługuje.
Ale jeśli ta sama pani Ewa kupuje ubezpieczenie turystyczne na wyjazd prywatny – związek jest pośredni i ochrona przysługuje.
⚖ Skutki uznania klauzuli za niedozwoloną
Jeśli postanowienie wzorca umowy zostanie uznane za abuzywne:
- Nie wiąże klienta od początku (ex tunc).
- Umowa obowiązuje w pozostałym zakresie.
- W miejsce klauzuli wchodzą normy względnie wiążące (czyli przepisy prawa, które strony mogłyby zmienić, ale tego nie zrobiły).
- Jeśli klauzula zostanie wpisana do rejestru postanowień niedozwolonych:
- działa tylko wobec przedsiębiorcy, który przegrał sprawę,
- inni przedsiębiorcy stosujący ten sam zapis muszą być pozwani oddzielnie.
📌 Klauzula abuzywna może być zakwestionowana w każdym czasie – bez względu na to, kiedy umowa została zawarta.
🛑 Kolizja art. 385¹ k.c. i art. 807 k.c.
W praktyce ubezpieczeniowej pojawia się problem zbiegu dwóch przepisów:
- Art. 385¹ k.c. – sankcja bezskuteczności klauzuli.
- Art. 807 k.c. – sankcja nieważności postanowień sprzecznych z istotą stosunku ubezpieczenia.
Różnica jest istotna:
- bezskuteczność oznacza, że zapis jest pomijany, a reszta umowy działa,
- nieważność może prowadzić do upadku całej umowy (jeśli zapis był kluczowy).
👥 Problem wielostronnych stosunków ubezpieczeniowych
Przy umowach ubezpieczenia, w których uczestniczy więcej podmiotów (np. ubezpieczający, ubezpieczony, beneficjent), może dojść do sytuacji, że:
- klauzula jest niedozwolona względem ubezpieczonego,
- ale nadal wiąże ubezpieczającego (np. firmę, która kupiła polisę grupową dla pracowników).
To powoduje, że ochrona może być różna dla poszczególnych stron tej samej umowy.
Podsumowanie – kluczowe wnioski
- Klauzule abuzywne w ubezpieczeniach to postanowienia, które:
- nie były uzgodnione indywidualnie,
- są sprzeczne z dobrymi obyczajami,
- rażąco naruszają interesy konsumenta,
- i nie dotyczą jednoznacznie sformułowanych głównych świadczeń stron.
- Ochrona w ubezpieczeniach jest szersza niż w innych umowach – obejmuje także:
- osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą (art. 805 § 4 k.c.),
- ubezpieczonych niebędących stroną umowy, jeśli nie ma ona bezpośredniego związku z ich działalnością (art. 808 § 5 k.c.).
- Status konsumenta ocenia się na chwilę zawarcia umowy – liczy się faktyczny przebieg negocjacji i to, czy klient miał realny wpływ na treść zapisów.
- Sprzeczność z dobrymi obyczajami w ubezpieczeniach obejmuje m.in. brak równowagi kontraktowej, niejasne postanowienia, przerzucanie na klienta skutków błędów w OWU.
- Rażące naruszenie interesów to istotna nierównowaga praw i obowiązków, która nie musi dotyczyć tylko kwestii finansowych.
- Bezpośredni związek z działalnością gospodarczą wyłącza ochronę z art. 808 § 5 k.c., ale pośredni związek – nie.
- Skutki uznania klauzuli za niedozwoloną:
- brak związania klienta od początku (ex tunc),
- obowiązywanie umowy w pozostałym zakresie,
- wejście w miejsce klauzuli przepisów dyspozytywnych.
- Rejestr klauzul niedozwolonych działa tylko wobec przedsiębiorcy, przeciwko któremu zapadł wyrok – inni muszą być pozwani oddzielnie.
- Zbieg przepisów art. 385¹ k.c. i art. 807 k.c. powoduje różne skutki (bezskuteczność vs. nieważność), co może być problematyczne w praktyce.
- Wielostronne umowy ubezpieczenia mogą prowadzić do sytuacji, w której klauzula jest niewiążąca dla jednej strony, ale nadal obowiązuje wobec innej.
📚 Podstawa prawna
- art. 22¹, art. 384, art. 385¹–385³, art. 805 § 4, art. 807, art. 808 § 5 – Kodeks cywilny
- Dyrektywa Rady 93/13/EWG z 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich
🔎 Tematy porad zawartych w poradniku
- klauzule abuzywne w ubezpieczeniach
- ochrona przedsiębiorców w polisach
- niedozwolone postanowienia OWU
- prawa ubezpieczonego w polisie grupowej
- kontrola zapisów w umowie ubezpieczenia
📂 Kategoria publikacji
Kategoria: Prawo cywilne
Podkategoria: Ochrona konsumenta w ubezpieczeniach
🌐 Przydatne linki urzędowe
- Kodeks cywilny:
https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19640160093/U/D19640093Lj.pdf - Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów:
https://uokik.gov.pl/ - Rejestr klauzul niedozwolonych:
https://rejestr.uokik.gov.pl/ - Komisja Nadzoru Finansowego:
https://www.knf.gov.pl/