W relacjach ubezpieczeniowych często występuje sytuacja, w której ubezpieczający składa ofertę zawarcia umowy, a ubezpieczyciel odpowiada poprzez przesłanie dokumentu ubezpieczenia (np. polisy). W praktyce zdarza się, że dokument ten zawiera postanowienia odbiegające na niekorzyść od złożonej oferty.
W takich przypadkach zastosowanie ma art. 811 Kodeksu cywilnego, który przewiduje szczególny mechanizm ochrony ubezpieczającego – jeśli ubezpieczyciel nie spełni określonych obowiązków, zmiany te są bezskuteczne. Oznacza to, że nie wywołują skutków prawnych, a umowa jest zawarta zgodnie z pierwotną ofertą.
Art. 811 k.c. a inne przepisy – gdzie leży granica?
W literaturze prawniczej pojawiają się rozbieżne opinie, czy art. 811 k.c. jest przepisem szczególnym w stosunku do innych regulacji dotyczących zawierania umów, zwłaszcza:
- art. 68¹ k.c. – regulującego sytuację, gdy odpowiedź na ofertę zawiera nieistotne uzupełnienia (domniemanie przyjęcia oferty z zastrzeżeniami),
- art. 68 k.c. – opisującego tryb zawarcia umowy na skutek oferty.
Niektórzy autorzy uznają art. 811 k.c. za szczególną odmianę art. 68¹ k.c., ale trafniejszy wydaje się pogląd, że przepisy te częściowo się krzyżują, a nie pochłaniają.
Art. 811 k.c. dotyczy tylko jednej, wąskiej sytuacji: złożenia oferty i doręczenia dokumentu ubezpieczenia zawierającego mniej korzystne postanowienia. Nie obejmuje innych form odpowiedzi na ofertę, dlatego tylko w tym zakresie ma charakter przepisu szczególnego w stosunku do art. 68¹ k.c.
W odniesieniu do art. 68 k.c., art. 811 k.c. ma już pełny charakter lex specialis – stanowi wyjątek od ogólnych zasad przyjmowania oferty.
Kiedy dochodzi do bezskuteczności zmian?
Warunki zastosowania art. 811 § 1 k.c. są następujące:
- Ubezpieczyciel przesyła dokument ubezpieczenia w odpowiedzi na ofertę złożoną przez ubezpieczającego.
- Dokument zawiera postanowienia odbiegające na niekorzyść ubezpieczającego w stosunku do oferty.
- Ubezpieczyciel nie zwrócił uwagi na te zmiany na piśmie.
- Nie wyznaczył ubezpieczającemu co najmniej 7 dni na zgłoszenie sprzeciwu.
Brak któregokolwiek z tych elementów powoduje, że zmiany nie wywołują skutków prawnych.
Problem: co z korzystnymi i neutralnymi zmianami?
Przepis mówi wprost o „zmianach na niekorzyść ubezpieczającego”, ale praktyka pokazuje, że polisa może zawierać jednocześnie:
- zmiany korzystne,
- zmiany neutralne,
- zmiany niekorzystne.
Wątpliwość dotyczy tego, czy bezskuteczność obejmuje całość zmian, czy tylko te niekorzystne. Możliwe są dwa podejścia:
- Całościowe związanie ofertą – jeśli w dokumencie są jakiekolwiek zmiany niekorzystne, umowa obowiązuje w wersji z oferty, a zmiany korzystne i neutralne też odpadają.
- Częściowe związanie ofertą – bezskuteczne są tylko zmiany niekorzystne, a korzystne wchodzą w życie.
Spór w doktrynie
- A. Chróścicki: jeśli tylko część zmian jest niekorzystna, wszystkie zmiany można uznać za niekorzystne. Dotyczy to również zmian neutralnych, które w przyszłości mogłyby pogorszyć sytuację klienta.
- J. Pokrzywniak: ratio legis i treść przepisu wskazują, że bezskuteczność dotyczy tylko zmian niekorzystnych; korzystne pozostają w mocy.
- Inni autorzy: nawet zmiany korzystne wymagają zgody ubezpieczającego (choćby dorozumianej), gdyż stanowią nową ofertę.
Zakres stosowania art. 811 k.c.
M. Krajewski podkreśla, że przepis działa tylko wtedy, gdy ubezpieczyciel w odpowiedzi na ofertę przesyła dokument ubezpieczenia z mniej korzystnymi postanowieniami.
Nie obejmuje sytuacji, gdy kontroferta została złożona w innej formie.
Podobnie orzekł Sąd Najwyższy – art. 811 k.c. nie dotyczy innych przypadków niż literalnie opisane w przepisie.
Inne stanowisko: M. Orlicki i H. Ciepła – uważają, że art. 811 k.c. ma zastosowanie także wtedy, gdy kontroferta została przekazana w inny sposób niż dokument ubezpieczenia, pod warunkiem poinformowania o różnicach niekorzystnych.
Przeważający pogląd – art. 811 k.c. stosujemy tylko do dokumentu ubezpieczenia.
Obowiązki informacyjne ubezpieczyciela – co mówi przepis?
Art. 811 § 1 k.c. stanowi, że jeśli dokument ubezpieczenia zawiera postanowienia mniej korzystne niż oferta, ubezpieczyciel musi zwrócić ubezpieczającemu na to uwagę na piśmie i dać co najmniej 7 dni na sprzeciw.
Istotne punkty:
- Forma – obowiązek informacyjny musi mieć postać pisemną.
- Zakres informacji – przepis nie wymaga literalnie wskazania wszystkich zmian, a jedynie „zwrócenia uwagi” na ich istnienie.
- Moment – informacja powinna być przekazana przy doręczeniu dokumentu ubezpieczenia.
Czy trzeba wymieniać wszystkie różnice?
W doktrynie istnieją dwa przeciwstawne stanowiska:
- Ścisłe – należy wskazać w osobnym piśmie wszystkie różnice między ofertą a dokumentem.
Uzasadnienie: zwiększa to transparentność i pozwala ubezpieczającemu w pełni ocenić wpływ zmian na jego sytuację. - Literalne – wystarczy samo poinformowanie, że wprowadzono zmiany odbiegające na niekorzyść, bez ich szczegółowego wyliczania.
Uzasadnienie: przepis mówi „na to” (na ten fakt), a nie „na nie” (na różnice). Zatem ustawodawca celowo nie wymagał katalogu zmian. Obowiązek szczegółowego wyliczenia mógłby komplikować zawieranie umów, które mają charakter masowy.
Autorzy tego drugiego podejścia argumentują, że celem przepisu jest uproszczenie zawierania umów ubezpieczenia, a nie tworzenie dodatkowych barier formalnych. Umowa ubezpieczenia jest kontraktem opartym na zaufaniu, więc sygnalizowanie zmian powinno być uczciwe, ale niekoniecznie drobiazgowe.
Dlaczego kwestia „korzystności” jest problematyczna?
Ocena, czy dana zmiana jest korzystna czy nie, może być:
- oczywista (np. obniżenie sumy ubezpieczenia bez zmniejszenia składki – ewidentnie niekorzystne),
- subiektywna (np. podwyższenie sumy ubezpieczenia z jednoczesnym podniesieniem składki – dla jednego klienta plus, dla innego minus),
- warunkowa (np. franszyza redukcyjna – korzystna, jeśli obniża składkę, ale niekorzystna, gdy zmniejsza wypłatę odszkodowania po szkodzie).
Dodatkowe trudności:
- moment oceny – czy należy ją przeprowadzać w chwili zawarcia umowy, czy dopiero przy wystąpieniu szkody?
- ryzyko błędnej kwalifikacji – jeśli ubezpieczyciel uzna zmianę za korzystną, a sąd później stwierdzi, że była niekorzystna, może to prowadzić do sporów i niepewności co do obowiązywania umowy.
Propozycje zmian w prawie
Niektórzy autorzy sugerują, aby z art. 811 § 1 k.c. usunąć słowa „na niekorzyść ubezpieczającego”.
W takim wariancie ubezpieczyciel miałby obowiązek poinformować o każdej rozbieżności względem oferty, bez konieczności oceniania jej korzystności. Pozwoliłoby to uniknąć:
- sporów o kwalifikację zmiany,
- niepewności co do skutków umowy,
- przerzucania na ubezpieczyciela odpowiedzialności za subiektywną ocenę interesu klienta.
Minimalny termin na sprzeciw – 7 dni
- Charakter terminu – ustawowy minimalny. Ubezpieczyciel może wyznaczyć dłuższy.
- Forma sprzeciwu – dowolna (pisemna, ustna, e-mail). Brak formy pisemnej nie powoduje nieważności sprzeciwu, ale utrudnia dowodzenie.
- Skutek sprzeciwu – umowa nie zostaje zawarta na zmienionych warunkach.
- Możliwość wcześniejszej zgody – ubezpieczający może zaakceptować zmiany przed upływem 7 dni, co powoduje, że wchodzą one w życie.
Skutek prawny niedochowania obowiązku informacyjnego
Zmiany niekorzystne:
- nie wywołują żadnych skutków prawnych,
- sytuacja ta jest zbliżona do nieważności tych postanowień,
- umowa obowiązuje w zakresie pierwotnej oferty.
⚠️ Ważne – art. 811 k.c. nie stosuje się do wszystkich rodzajów ubezpieczeń. Wyłączone są m.in. ubezpieczenia eksportowe, gdzie ustawodawca przewidział odrębne regulacje.
Przykłady praktyczne działania art. 811 k.c.
1. Obniżenie sumy ubezpieczenia bez informacji
Pani Marta złożyła ofertę ubezpieczenia mieszkania na 800 000 zł z określonym zakresem ochrony. Ubezpieczyciel przesłał polisę, w której suma została zmniejszona do 700 000 zł, składka pozostała taka sama. Nie było żadnego pisma informującego o zmianie ani terminu na sprzeciw.
Efekt: obniżenie sumy jest bezskuteczne. Umowa obowiązuje w wersji z oferty, tj. na 800 000 zł.
2. Zmiana mieszana – korzystna i niekorzystna jednocześnie
Pan Roman, prowadzący firmę transportową, chciał ubezpieczyć flotę samochodów na kwotę 3 mln zł. W ofercie nie było franszyzy redukcyjnej.
Ubezpieczyciel przesłał dokument zwiększający sumę ubezpieczenia do 3,5 mln zł, ale wprowadzający franszyzę redukcyjną w wysokości 5 000 zł. W piśmie pojawiła się jedynie ogólna wzmianka o „aktualizacji warunków”, bez szczegółów i terminu na sprzeciw.
Efekt: zmiana franszyzy jest niekorzystna, więc zgodnie z jedną z interpretacji bezskuteczna jest całość zmian – umowa obowiązuje na 3 mln zł bez franszyzy.
3. Zmiana neutralna, ale potencjalnie problematyczna
Pani Anna ubezpieczyła dom od ognia i zalania. Ubezpieczyciel w polisie zmienił sposób wyliczania wartości szkody z wartości odtworzeniowej na wartość rynkową. Składka i suma ubezpieczenia pozostały bez zmian.
Ocena: dla części klientów to może być obojętne, dla innych – w razie szkody – znaczące pogorszenie warunków (wartość rynkowa może być niższa). W praktyce taka zmiana może zostać uznana za niekorzystną i podlegać bezskuteczności.
Możliwe interpretacje spornych przypadków
Interpretacja surowa
Każda obecność elementu niekorzystnego wśród zmian oznacza, że całość zmian odpada. Nawet jeśli w pakiecie znalazły się elementy korzystne, nie wchodzą one w życie.
Interpretacja częściowa
Bezskuteczne są tylko zmiany niekorzystne, a korzystne lub neutralne pozostają w mocy.
Interpretacja ostrożna (zgodowa)
Wszelkie zmiany, niezależnie od ich charakteru, wymagają zgody ubezpieczającego – jeśli jej brak, żadna modyfikacja nie obowiązuje.
Dlaczego warto znać art. 811 k.c.?
📌 Ochrona przed „cichymi” pogorszeniami warunków – ubezpieczyciel nie może zmieniać umowy na Twoją niekorzyść bez wyraźnego poinformowania.
📌 Szybkie narzędzie obrony – jeśli zauważysz różnicę w polisie, możesz powołać się na bezskuteczność zmian.
📌 Podstawa do sporu sądowego – w razie odmowy uznania roszczenia masz mocny argument prawny.
Wskazówki praktyczne dla ubezpieczających
Zawsze porównuj warunki z oferty z treścią otrzymanej polisy.
Zwracaj uwagę na pisma od ubezpieczyciela – jeśli pojawia się informacja o zmianach, licz od tego momentu co najmniej 7 dni na reakcję.
Nie zwlekaj ze sprzeciwem – nawet jeśli przepisy przewidują formę dowolną, najlepiej mieć dowód złożenia oświadczenia.
Bądź świadomy oceny zmian – coś, co wydaje się neutralne, może w praktyce znacząco ograniczyć ochronę.
Podstawa prawna
art. 68, art. 68¹, art. 811 – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2023 r. poz. 1610 ze zm.)
Tematy porad zawartych w poradniku
art. 811 k.c. w praktyce
niekorzystne zmiany w polisie
obowiązki informacyjne ubezpieczyciela
7 dni na sprzeciw w ubezpieczeniach
ochrona praw ubezpieczającego
Przydatne adresy
https://isap.sejm.gov.pl/
https://www.knf.gov.pl/
https://uokik.gov.pl/
https://www.rf.gov.pl/