Swoboda stron w kształtowaniu treści umowy ubezpieczenia mienia jest szeroka, ale nie nieograniczona. W praktyce często zdarza się, że przedsiębiorcy lub osoby prywatne podpisują umowy, które – choć formalnie zawarte – w świetle prawa mogą okazać się nieważne. Skutkiem tego ubezpieczyciel może odmówić wypłaty odszkodowania, a sąd może stwierdzić, że stosunek prawny w ogóle nie powstał. Warto zatem wiedzieć, gdzie kończy się swoboda stron, a zaczynają granice wyznaczone ustawą.
Podstawowa zasada – art. 353¹ k.c.
Zgodnie z art. 353¹ Kodeksu cywilnego:
„Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.”
Przepis ten daje szeroką swobodę w ustalaniu warunków umowy – od wyboru kontrahenta, przez określenie zakresu ochrony, po szczegółowe zasady wypłaty odszkodowania. Jednak swoboda ta jest ograniczona trzema barierami:
- Ustawą (np. Kodeks cywilny, ustawa o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej),
- Naturą stosunku prawnego (np. umowa ubezpieczenia musi dotyczyć zdarzenia losowego),
- Zasadami współżycia społecznego (np. uczciwością, równością stron).
Skutek naruszenia granic swobody umów
Jeżeli treść lub cel umowy narusza przepisy prawa, zastosowanie znajduje art. 58 k.c., który stanowi m.in.:
„Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu jej obejście jest nieważna.”
Co istotne:
- Nieważność może dotyczyć całej umowy lub tylko jej części.
- Umowa pozostaje ważna w pozostałym zakresie, o ile można uznać, że strony zawarłyby ją bez nieważnych postanowień (art. 58 § 3 k.c.).
- Oceny dokonuje się według kryterium „rozsądnego człowieka” – czy w tych samych okolicznościach zawarłby umowę bez spornych zapisów.
Przepisy bezwzględnie obowiązujące (ius cogens) w ubezpieczeniach
W przypadku umów ubezpieczenia wiele przepisów Kodeksu cywilnego ma charakter imperatywny – oznacza to, że strony nie mogą ich zmieniać ani w umowie, ani w ogólnych warunkach ubezpieczenia (OWU). Przykładem jest art. 807 § 1 k.c., który określa istotę umowy ubezpieczenia.
👉 Konsekwencja: Jeśli w umowie pojawią się zapisy sprzeczne z tymi normami, będą one nieważne z mocy prawa.
Przykłady naruszeń prowadzących do nieważności umowy
1. Brak elementów istotnych (essentialia negotii)
Umowa ubezpieczenia musi zawierać m.in.:
- określenie przedmiotu ubezpieczenia,
- określenie zdarzenia losowego (wypadku ubezpieczeniowego),
- zobowiązanie ubezpieczyciela do spełnienia świadczenia,
- zobowiązanie ubezpieczającego do zapłaty składki.
Przykład
Firma „TechMax” z Poznania zawarła polisę na sprzęt komputerowy. W umowie brakowało jednak precyzyjnego określenia rodzaju szkód, które mają być objęte ochroną. W wyniku włamania doszło do zniszczenia serwerów, ale ubezpieczyciel odmówił wypłaty, argumentując, że umowa jest nieważna, bo nie określono świadczenia, do którego był zobowiązany.
2. Umowa sprzeczna z przepisami szczególnymi
Przykładowo – zgodnie z art. 7 ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej – zakład ubezpieczeń może prowadzić tylko te rodzaje ubezpieczeń, na które posiada zezwolenie KNF.
Umowa zawarta w zakresie, na który brak zezwolenia, jest nieważna.
Przykład
Towarzystwo ubezpieczeniowe posiadało zezwolenie wyłącznie na ubezpieczenia komunikacyjne. Zawarło jednak umowę ubezpieczenia upraw rolnych. Po wystąpieniu szkody odmówiło wypłaty odszkodowania, a sąd uznał, że umowa była nieważna z uwagi na brak uprawnień.
3. Umowa mająca na celu obejście ustawy
Jeżeli strony tak formułują zapisy, aby formalnie nie naruszać przepisów, ale w praktyce uzyskać zakazany efekt – umowa również jest nieważna.
Przykład
Osoba prowadząca firmę transportową wykupiła polisę na pojazdy w taki sposób, aby ubezpieczenie obejmowało także szkody wyrządzone podczas przewozu towarów niedozwolonych. Sąd stwierdził nieważność umowy w tym zakresie jako próbę obejścia przepisów prawa karnego.
4. Brak interesu majątkowego lub niemożliwość zajścia wypadku
Ubezpieczenie majątkowe wymaga istnienia interesu majątkowego po stronie ubezpieczającego. Jeżeli w momencie zawarcia umowy wypadek ubezpieczeniowy jest niemożliwy, umowa jest nieważna.
Przykład
Pan Adam ubezpieczył budynek, który w chwili zawarcia umowy był już całkowicie zniszczony przez pożar. Taka umowa nie wywoła skutków prawnych.
Znaczenie prawa europejskiego i innych gałęzi prawa
Granice swobody umów wynikają nie tylko z prawa cywilnego, ale także:
- prawa publicznego (np. przepisy koncesyjne),
- prawa karnego (np. zakaz ubezpieczania nielegalnych działań),
- prawa administracyjnego,
- prawa Unii Europejskiej (np. dyrektyw ubezpieczeniowych).
Kluczowe wnioski dla praktyki
📌 Sprawdź, czy umowa zawiera wszystkie elementy istotne – brak jednego z nich może unieważnić całą polisę.
📌 Zwróć uwagę na zakres zezwolenia ubezpieczyciela – KNF publikuje wykaz rodzajów ubezpieczeń, które może on oferować.
📌 Unikaj zapisów sprzecznych z przepisami imperatywnymi – nawet jeśli strony się na nie godzą, nie będą one skuteczne.
📌 Upewnij się, że wypadek ubezpieczeniowy może realnie nastąpić – w przeciwnym razie umowa nie wywoła skutków prawnych.
📌 Pamiętaj o innych gałęziach prawa – np. prawo karne lub administracyjne może unieważnić polisę.
Podstawa prawna
- art. 353¹, art. 58, art. 807 § 1 – Kodeks cywilny
- art. 7, art. 9, art. 162 – ustawa z 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz.U. z 2023 r. poz. 656 ze zm.)
Tematy porad zawartych w poradniku
- nieważność umowy ubezpieczenia mienia
- granice swobody umów w ubezpieczeniu
- przepisy imperatywne w Kodeksie cywilnym
- zezwolenia KNF a ważność umowy ubezpieczenia
Przydatne adresy urzędowe
https://www.knf.gov.pl
https://isap.sejm.gov.pl
https://www.uokik.gov.pl
https://eur-lex.europa.eu