W ostatnich latach sposób przydzielania spraw sędziom w polskich sądach budzi coraz większe kontrowersje – nie tylko w środowisku prawniczym, ale też wśród przedsiębiorców i osób walczących o swoje prawa przed sądem. Na czym polega losowy przydział spraw (SLPS)? Czy system informatyczny może decydować o tym, kto będzie rozstrzygał Twój spór z kontrahentem? Czy masz gwarancję, że sprawa zostanie rozpoznana przez niezależnego i bezstronnego sędziego? Wreszcie: czy możesz w ogóle to sprawdzić albo zaskarżyć decyzję o zmianie sędziego? W poradniku przedstawiamy – w praktycznym ujęciu – wszystkie najważniejsze kwestie związane z losowym przydziałem spraw, w świetle prawa polskiego, unijnego oraz najnowszego rozporządzenia UE dotyczącego sztucznej inteligencji (AI Act 2024/1689).
Jak działa losowy przydział spraw sędziom? Co to jest SLPS?
Od 2019 roku w polskich sądach powszechnych do przydziału spraw sędziom używa się systemu informatycznego SLPS (System Losowego Przydziału Spraw), który – teoretycznie – ma zapewniać transparentność i równość w rozdzielaniu wpływających do sądu spraw. W praktyce jednak korzystanie z tego narzędzia budzi szereg wątpliwości prawnych, organizacyjnych i technicznych.
Główne założenia SLPS:
- Sprawy przydzielane są losowo, za pomocą generatora liczb losowych, według określonych kategorii spraw i referatów.
- System ma za zadanie uniemożliwić ręczne sterowanie przydziałem, ograniczając ryzyko „przypadkowego” wyboru sędziego przez przełożonych.
- W teorii algorytm uwzględnia także równomierne obciążenie sędziów, ich nieobecności czy specjalizacje.
Problemy praktyczne:
- Sędziowie i strony nie mają dostępu do kodu źródłowego algorytmu ani pełnej wiedzy o sposobie działania systemu.
- Brak transparentnych raportów i rzeczywistej możliwości zweryfikowania, czy losowanie rzeczywiście odbywa się prawidłowo.
- Minister Sprawiedliwości, czyli przedstawiciel władzy wykonawczej, określa szczegółowe zasady przydziału spraw w rozporządzeniu i ma wpływ na funkcjonowanie SLPS.
- Pojawiają się przypadki, gdy jeden sędzia otrzymuje naraz dziesiątki spraw, a inni nie dostają ich wcale, co prowadzi do przewlekłości postępowań i zaburza zasadę równego traktowania stron.
Dlaczego losowy przydział spraw i kontrola nad tym procesem jest kluczowy dla uczciwego procesu sądowego?
W świetle prawa zarówno krajowego, jak i unijnego, każdy ma prawo do niezależnego, bezstronnego sądu ustanowionego ustawą oraz do sprawiedliwego procesu bez nieuzasadnionej zwłoki. Gwarancje te są kluczowe nie tylko dla obywateli, ale przede wszystkim dla przedsiębiorców, którzy muszą mieć pewność, że spór z kontrahentem rozstrzygnie sędzia dobrany w sposób obiektywny i niepodatny na naciski.
Brak przejrzystości przydziału spraw oraz dowolność decyzji administracyjnych (np. decyzji o zwolnieniu sędziego z prowadzenia sprawy bez jasnego uzasadnienia) może skutkować:
- naruszeniem prawa do tzw. ustawowego sędziego,
- powstaniem podstaw do stwierdzenia nieważności postępowania,
- wydłużeniem czasu oczekiwania na rozstrzygnięcie,
- poczuciem nierównego traktowania stron.
Przykład 1 (fikcyjny, na potrzeby poradnika):
Spółka transportowa z Gdańska pozywa hurtownię z Lublina o zapłatę 3 400 zł za usługi logistyczne. Sprawa trafia do sądu gospodarczego, gdzie powinna być rozpoznana przez sędziego X, który od lat prowadzi sprawy z tej kategorii. Jednak decyzją kolegium sądu, bez jasnego powodu, sędzia X zostaje zwolniony z prowadzenia tej i kilkudziesięciu innych spraw, które natychmiast w całości przejmuje sędzia Y – również losowo, ale jednego dnia dostaje ich ponad 40. Inni sędziowie, mimo że mają luźniejsze referaty, nie dostają żadnej sprawy. Sąd nie wyjaśnia powodów takiego przydziału, przedsiębiorca nie może się odwołać ani sprawdzić, czy proces losowania był prawidłowy. Sprawa wisi przez rok, a przedsiębiorca traci płynność finansową, czekając na wyrok.
Jakie są podstawy prawne – polskie i unijne – dotyczące przydziału spraw sędziom?
Poniżej przedstawiam skrót najważniejszych przepisów, które mają znaczenie dla rozumienia problemu:
- Art. 47 Karty Praw Podstawowych UE: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy (…)”
- Art. 19 ust. 1 akapit 2 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE): „Państwa członkowskie ustanawiają środki niezbędne do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej w dziedzinach objętych prawem Unii.”
- Art. 379 pkt 4 Kodeksu postępowania cywilnego (KPC): „Nieważność postępowania zachodzi: (…) jeżeli skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa (…).”
- Art. 47a i 47b ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych: przewidują losowy przydział spraw oraz bardzo wąsko określone możliwości zmiany składu sądu.
- Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości – Regulamin urzędowania sądów powszechnych: szczegółowo określa techniczne zasady działania SLPS, kategorie spraw, raportowanie itp.
Praktyczne skutki problemów z losowym przydziałem spraw w sądach
Niejednokrotnie przedsiębiorcy uczestniczący w sporach sądowych nawet nie zdają sobie sprawy, że ich sprawa może być rozpatrywana przez sędziego wyznaczonego z naruszeniem zasad ustawowych. W praktyce taka sytuacja nie jest wyłącznie problemem teoretycznym – ma realny wpływ na długość postępowania, transparentność procesu oraz poczucie bezpieczeństwa prawnego.
Kiedy możesz mieć do czynienia z naruszeniem prawa do „ustawowego sądu”?
Przykład 1: Skutki arbitralnego zwolnienia sędziego i nierównego rozdziału spraw
Sprawa – „Nowa Spółka Transportowa Sp. z o.o. vs. Tomasz Borowik”
Nowa Spółka Transportowa z Poznania domaga się zapłaty 1.500 zł od przedsiębiorcy Tomasza Borowika, powołując się na nieuregulowaną fakturę za transport. Sprawa trafia do Sądu Okręgowego, zostaje losowo przydzielona sędzi Annie Nowak za pomocą SLPS. Po kilku miesiącach sędzia Nowak, na własny wniosek, zostaje przeniesiona do innego wydziału, a Kolegium Sądu, bez podania uzasadnienia, zwalnia ją z prowadzenia 60 spraw, w tym tej, dotyczącej Nowej Spółki Transportowej.
Po kilku tygodniach, przypadkowo aż 40 z tych spraw trafia do jednego sędziego – Piotra Domańskiego, a pozostali sędziowie otrzymują po kilka lub żadnej. Zespół prawników Tomasza Borowika składa wniosek o wyjaśnienie sposobu losowania oraz zastrzeżenia co do naruszenia zasady równego obciążenia i ustawowego sądu.
W tej sytuacji:
- Czas oczekiwania na rozpatrzenie sprawy wydłuża się nawet o kilka miesięcy.
- Może dojść do sytuacji, w której nikt nie jest w stanie zweryfikować, czy losowanie było rzeczywiście bezstronne.
- Jeżeli naruszenie zostanie udowodnione, całość postępowania może zostać uznana za nieważną (podstawa: art. 379 pkt 4 Kodeksu postępowania cywilnego).
Przykład 2: Brak skutecznego środka odwoławczego
Sprawa – „Firma IT Progress S.A. vs. Zielony Koszyk Sp. z o.o.”
W sporze gospodarczym o kwotę 8.000 zł sąd losowo wyznacza skład orzekający, ale przedstawiciel Zielonego Koszyka zauważa, że wszystkie większe sprawy w danym miesiącu przydzielono tylko jednemu sędziemu, choć w wydziale pracuje 12 sędziów. Składa zastrzeżenie do Prezesa Sądu, domagając się równomiernego obciążenia.
Prezes odpowiada, że zgodnie z regulaminem ocena działania SLPS nie leży w jego gestii, a system działa „zgodnie z algorytmem”. Firma nie ma jednak możliwości odwołania się do niezależnego organu sądowego, który mógłby skontrolować proces losowania.
Efekt:
- Firma pozostaje bez skutecznego środka prawnego, co może być uznane za naruszenie prawa do rzetelnego procesu oraz prawa do skutecznej ochrony sądowej zgodnie z art. 47 Karty Praw Podstawowych UE.
Co możesz zrobić jako przedsiębiorca lub pełnomocnik?
Sprawdź, jak został przydzielony sędzia w Twojej sprawie
- Zawsze żądaj wglądu do raportu z losowania (powinien być dołączony do akt).
- Jeśli podejrzewasz nierówności lub arbitralność przydziału spraw – zadaj konkretne pytania prezesowi lub przewodniczącemu wydziału (możesz żądać pisemnych wyjaśnień).
Reaguj na przedłużające się postępowanie
- Jeśli sprawa została przydzielona do sędziego wyraźnie przeciążonego (np. w wyniku masowego przydziału w jednej nocy) – wnoś o podjęcie działań na rzecz równomiernego rozłożenia spraw.
- Masz prawo zwrócić się do sądu o wyjaśnienie przyczyn takiego obciążenia.
Zabezpieczaj swoje prawo do „sądu ustanowionego ustawą”
- Jeśli decyzję o zmianie sędziego podjął organ administracyjny sądu z naruszeniem przepisów (bez uzasadnienia, bez podstawy ustawowej), odnotuj ten fakt w piśmie procesowym.
- Jeżeli pojawiają się wątpliwości co do legalności wyznaczenia sędziego, możesz domagać się wznowienia postępowania w razie stwierdzenia nieważności (art. 379 pkt 4 KPC).
Wykorzystaj argumentację unijną
- Przy skardze lub zażaleniu powołuj się na art. 19 ust. 1 TUE oraz art. 47 Karty Praw Podstawowych, które gwarantują prawo do skutecznej ochrony sądowej przed niezawisłym i ustanowionym ustawą sądem.
- W przypadku poważnych naruszeń, rozważ także możliwość zawiadomienia Rzecznika Praw Obywatelskich, a nawet zainicjowania pytania prejudycjalnego do Trybunału Sprawiedliwości UE.
Monitoruj jawność działania systemów informatycznych
- Śledź publikowane na BIP raporty dotyczące losowania spraw przez SLPS.
- W razie potrzeby, korzystaj z prawa do informacji publicznej – możesz wnioskować o dane dotyczące sposobu działania systemu, liczby przydzielonych spraw itp.
Podsumowanie – Kluczowe wskazówki
- Transparentność i kontrola przydziału spraw to nie tylko prawo sędziów, ale również każdej strony postępowania.
- Każda arbitralna zmiana sędziego, zwłaszcza bez podania przyczyny lub w wyniku wadliwego losowania, może prowadzić do nieważności postępowania i stanowić naruszenie prawa do sądu ustanowionego ustawą.
- W praktyce przedsiębiorca oraz jego pełnomocnik powinni zawsze sprawdzać sposób wyznaczenia sędziego i reagować na wszelkie nieprawidłowości.
- Brak możliwości odwołania się od decyzji administracyjnych dotyczących przydziału spraw to istotny problem systemowy, który może być podstawą do dochodzenia naruszenia prawa unijnego.
- Systemy informatyczne przydzielające sprawy sędziom powinny być przejrzyste, kontrolowalne i odporne na manipulacje – jeśli jest inaczej, należy podnosić odpowiednie zarzuty w toku postępowania.
Podstawa prawna
- art. 2, art. 19 ust. 1 TUE – Traktat o Unii Europejskiej
- art. 20, art. 47 – Karta Praw Podstawowych UE
- Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1689 z dnia 13 czerwca 2024 r.
- art. 379 pkt 4 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 10 – ustawa o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych
- art. 37b, art. 41, art. 47a, art. 47b – Prawo o ustroju sądów powszechnych
- § 43-76 – Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18 czerwca 2019 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych
Tematy porad zawartych w poradniku
- losowy przydział spraw sądowych SLPS
- prawo do ustawowego sądu w Polsce
- nieważność postępowania a zmiana sędziego
- transparentność i kontrola przydziału spraw
- ochrona praw przedsiębiorcy w sądzie
Przydatne adresy urzędowe
- https://www.gov.pl/web/sprawiedliwosc – Ministerstwo Sprawiedliwości
- https://bip.ms.gov.pl/ – Biuletyn Informacji Publicznej Ministerstwa Sprawiedliwości
- https://www.rpo.gov.pl/ – Rzecznik Praw Obywatelskich
- https://eur-lex.europa.eu/ – Akty prawne Unii Europejskiej