Roszczenia z tytułu naruszenia majątkowych praw autorskich to jedno z najważniejszych narzędzi ochrony interesów twórców, wydawców, producentów oraz podmiotów komercjalizujących utwory. Nieumiejętne ich sformułowanie może skutkować oddaleniem pozwu lub – co gorsza – niewykonalnym wyrokiem. Z drugiej strony – właściwa strategia może nie tylko zapewnić zaprzestanie naruszeń, ale także doprowadzić do realnej rekompensaty finansowej.
Ten poradnik pomoże Ci:
- ustalić, czy masz prawo dochodzić roszczeń,
- wybrać najskuteczniejsze środki ochrony praw autorskich,
- zrozumieć, jak formułować roszczenia zakazowe, by były wykonalne,
- uniknąć pułapek i błędów, które mogą zniweczyć sens wygranej w sądzie.
🔎 Kto może dochodzić roszczeń? Legitymacja czynna i zakres majątkowych praw autorskich
Zanim zaczniesz formułować jakiekolwiek żądania, musisz odpowiedzieć na dwa kluczowe pytania:
📌 1. Czy jesteś osobą uprawnioną do wystąpienia z roszczeniem (czyli masz tzw. legitymację czynną)?
📌 2. Czy zachowanie, które chcesz zakwestionować, faktycznie narusza Twoje prawa?
👤 Kto ma prawo dochodzić roszczeń?
Zasadą jest, że autorskie prawa majątkowe przysługują twórcy (art. 8 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych – dalej: „pr. aut.”). W przypadku utworu stworzonego wspólnie przez kilka osób, współtwórcy mają równe udziały, a każdy z nich może samodzielnie dochodzić roszczeń (art. 9 pr. aut.).
Nie zawsze jednak twórca jest osobą uprawnioną:
🏢 Inne podmioty z legitymacją czynną:
- Pracodawca – nabywa prawa majątkowe do utworu stworzonego przez pracownika w ramach obowiązków służbowych (art. 12 pr. aut.).
- Producent programów komputerowych – nabywa prawa do utworu pracowniczego automatycznie (art. 74 ust. 3 pr. aut.).
- Wydawca encyklopedii i periodyków – uzyskuje prawa do utworu zbiorowego jako całości (art. 11 pr. aut.).
- Licencjobiorca wyłączny – ma prawo dochodzić roszczeń, jeżeli umowa licencyjna została zawarta na piśmie i przyznaje mu wyłączność (art. 67 ust. 4 i 5 pr. aut.).
- Organizacja zbiorowego zarządzania – może działać w imieniu twórców w zakresie objętym statutem i ustawą o zbiorowym zarządzaniu prawami autorskimi i pokrewnymi.
🧾 Co może wpływać na Twoje prawa?
Jeśli prawa majątkowe zostały przeniesione (np. w drodze umowy lub dziedziczenia), nowy właściciel nabywa również uprawnienie do ich dochodzenia w sądzie. Może też dojść do podziału praw – np. jeden podmiot ma prawa do publikacji książkowej, a inny do ekranizacji.
Podobnie jest w przypadku licencji wyłącznych – mogą dotyczyć tylko jednego pola eksploatacji (np. publikacji w wersji elektronicznej), a więc zakres roszczenia powinien być ograniczony do tej części.
⚠️ Jeśli nie masz prawa do danego pola eksploatacji (np. nie nabyłeś go w umowie), nie możesz domagać się ochrony praw na tym polu.
📜 Rodzaje roszczeń z art. 79 pr. aut. – katalog i ich znaczenie praktyczne
Artykuł 79 ust. 1 pr. aut. zawiera katalog roszczeń, które przysługują w przypadku naruszenia majątkowych praw autorskich:
- Roszczenie zakazowe (zaniechanie naruszeń) – najczęściej wykorzystywane narzędzie zabezpieczenia interesu powoda.
- Usunięcie skutków naruszenia, w tym publiczne oświadczenie (tzw. roszczenie publikacyjne).
- Naprawienie szkody:
- na zasadach ogólnych (art. 415 i n. k.c.),
- poprzez zapłatę dwukrotności (a w przypadku winy – trzykrotności) stosownego wynagrodzenia (roszczenie zryczałtowane – art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. b).
- Wydanie uzyskanych korzyści – alternatywa lub uzupełnienie dla odszkodowania.
Te roszczenia można łączyć, ale trzeba pamiętać, że sąd nie zasądzi więcej niż wniesiesz w pozwie – kluczowe jest więc umiejętne ich dobranie do stanu faktycznego.
Roszczenie zakazowe – przesłanki, charakterystyka i praktyka procesowa
Co to jest roszczenie zakazowe?
Roszczenie o zaniechanie naruszeń (art. 79 ust. 1 pkt 1 pr. aut.) to podstawowy i najczęściej stosowany środek prawny w sprawach o naruszenie majątkowych praw autorskich. Jego celem jest uregulowanie sytuacji pomiędzy stronami tak, by uniemożliwić dalsze lub przyszłe naruszenia.
Roszczenie to ma charakter prospektywny – nie dotyczy przeszłości, lecz ma zapobiec dalszym działaniom naruszającym prawa powoda.
🔍 Jakie są przesłanki skutecznego roszczenia?
Roszczenie o zaniechanie można zgłosić, gdy:
- doszło do bezprawnego działania, czyli naruszenia monopolu z art. 17 pr. aut. bez podstawy prawnej (np. bez licencji, poza zakresem dozwolonego użytku),
- oraz gdy występuje:
- trwające naruszenie, lub
- realna możliwość jego powtórzenia, lub
- zagrożenie naruszeniem (działania przygotowawcze – np. produkcja formy do nielegalnego tłoczenia DVD).
📌 Ważne: nie jest wymagana wina naruszyciela! To odróżnia roszczenie zakazowe od roszczeń odszkodowawczych – wystarczy fakt naruszenia lub zagrożenia.
⏳ Zakaz bez ograniczenia w czasie
Zasadniczo, jeśli sąd uwzględni żądanie, zakaz:
- obowiązuje bezterminowo,
- dotyczy każdego naruszenia w przyszłości (także o podobnym charakterze),
- może być egzekwowany (np. przez grzywnę – art. 1051 k.p.c.).
Roszczenie to nie wygasa po ustaniu naruszenia, jeśli istnieje ryzyko jego powrotu. Dlatego udokumentowanie tego ryzyka (np. posiadanie materiałów, maszyn, plików) jest istotne w procesie.
🧩 Jak formułować zakaz? Pułapki i najlepsze praktyki
🔸 Obowiązek dokładnego sformułowania (art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.)
To powód musi jasno określić, czego żąda. W sprawach o naruszenie praw autorskich, błędne lub nieprecyzyjne sformułowanie może prowadzić do:
- odrzucenia pozwu,
- trudności egzekucyjnych,
- obchodzenia zakazu przez pozwanego (np. drobną zmianą graficzną).
📌 Najlepsza praktyka: dołącz elementy graficzne (np. zdjęcia, screeny, grafiki), które są elementem sentencji wyroku. Dzięki temu sąd egzekucyjny nie będzie musiał domyślać się, co oznacza „wzór zawierający trzy rodzaje czcionek”.
📚 Studium przypadków – nauka na cudzych błędach
✅ Przykład dobrze sformułowanego żądania:
„Zakazanie pozwanemu wytwarzania i sprzedaży odzieży z wzorem zawierającym znak towarowy X w wersji przedstawionej na załączonej grafice A, w szczególności w formie przedstawionej na załączniku graficznym nr 1–3”.
✔ Zakaz oparty na grafice – czytelny dla sądu, egzekutora i dłużnika.
✔ Zakres ujęty szeroko, ale konkretnie.
✔ Trudny do obejścia.
❌ Przykład źle sformułowanego żądania:
„Zakazanie korzystania z wzoru choinki 2D płaskiej ozdobnej POL-2110”.
✖ Odwołanie tylko do nazwy katalogowej – sąd egzekucyjny nie będzie wiedział, jak wygląda wzór.
✖ Łatwo obejść zakaz przez drobną zmianę nazwy.
✖ Potrzeba dodatkowej wykładni – opóźnia egzekucję.
⚠ Inne błędy:
- Użycie spójników koniunkcyjnych („i”) zamiast alternatywnych („lub”) – zawęża zakres zakazu.
- Odwołanie się do umowy (np. „zakazanie wykorzystywania scenografii stworzonej na podstawie umowy z dnia…”) bez wskazania formy graficznej – nieczytelne i trudne do egzekwowania.
- Nieaktualność przesłanek w momencie zamknięcia rozprawy – jeżeli naruszenie ustanie w trakcie procesu i nie ma ryzyka jego powrotu, sąd oddali żądanie.
💡 Dodatkowe możliwości: konwersja roszczenia (art. 79 ust. 3 pr. aut.)
W wyjątkowych sytuacjach – gdy naruszyciel działał nieumyślnie, a zaniechanie byłoby dla niego wyjątkowo uciążliwe – sąd może (na jego wniosek i za zgodą powoda) zamienić zakaz na obowiązek zapłaty odpowiedniej kwoty pieniężnej.
💬 Praktyka: ten mechanizm jest rzadko stosowany – wymaga zgody obu stron i dobrej woli pozwanego.
Studium przypadków – dobre i złe praktyki w roszczeniach zakazowych
W tej części poradnika przyjrzymy się trzem autentycznym przykładom roszczeń zakazowych zaczerpniętych z orzecznictwa. Każdy z nich pokazuje inne ryzyka i pułapki, jakie mogą się pojawić, jeśli nieumiejętnie sformułujemy żądanie. Analiza tych przykładów pozwala uniknąć błędów i dostosować własną strategię procesową do specyfiki sprawy.
🧵 Przykład 1: Spór o wzór odzieży – niedokładny opis
Sprawa dotyczyła żądania zakazu sprzedaży odzieży z określonym wzorem graficznym. Sąd Okręgowy uwzględnił żądanie, lecz formuła wyroku zawierała błąd językowy. W sentencji wyroku pojawiło się sformułowanie:
„napis pisany czcionką o rozmiarze 3 i zawierający: zwrot (…), słowa (…), znak (…), kod kreskowy z liczbą (…)”.
🔍 Problem:
Sformułowanie „czcionka o rozmiarze 3” było niezgodne z zamiarem powoda, który chciał wskazać na trzy różne rozmiary czcionek. Efekt? Zakaz stał się wewnętrznie sprzeczny i nieczytelny dla sądu egzekucyjnego.
🔧 Możliwe rozwiązanie:
- Sprostowanie wyroku (art. 350 k.p.c.) – jeśli to sąd popełnił błąd,
- Modyfikacja żądania w toku procesu – jeśli błąd wynikał z treści pozwu.
✅ Najlepsza praktyka:
- Użyj konkretnych grafik i zdjęć jako załączników do żądania – sąd może wprost odwołać się do nich w wyroku.
- Wyraźnie wskaż, które elementy są kluczowe, a które opcjonalne.
- Unikaj ogólników typu „napis czcionką” – podaj nazwę czcionki, rozmiar, pozycję.
🎄 Przykład 2: Spór o dekoracje miejskie – odwołanie do nazwy katalogowej
W tej sprawie powód żądał zakazania miastu Świnoujście korzystania z dekoracji świetlnych oznaczonych jako:
„Choinka 2D płaska Ozdobna latarniowa POL-2110”.
⚠ Problem:
- Brak opisu wyglądu wzoru – sąd i sąd egzekucyjny muszą znać inne materiały (np. katalog producenta), by ustalić, co właściwie zostało objęte zakazem.
- Ryzyko obejścia zakazu – wystarczy drobna zmiana nazwy produktu (np. „POL-2111”), by formalnie zakaz przestał działać.
✅ Najlepsza praktyka:
- Nie polegaj wyłącznie na nazwie katalogowej – zawsze załącz opis graficzny lub zdjęcie.
- Jeśli odwołujesz się do nazwy, wskaż również cechy charakterystyczne (np. „wzór zawierający 16 gałązek LED i podstawę w kształcie trójkąta”).
🎭 Przykład 3: Zakaz użycia scenografii – odwołanie do umowy
Powód żądał zakazania wykorzystywania kostiumów i scenografii „stworzonych na podstawie umowy o dzieło z dnia (…)”.
📌 Problem:
- Umowa nie zawierała szczegółowego opisu elementów dzieła.
- Dla zrozumienia zakresu zakazu konieczne było przeprowadzenie osobnego postępowania dowodowego.
- Egzekucja zakazu wymagałaby od sądu ustalenia, co powstało na podstawie tej umowy – a to przekracza ramy postępowania egzekucyjnego.
✅ Najlepsza praktyka:
- Nie odwołuj się tylko do umów – załącz projekt, zdjęcia lub dokumentację wykonanych dzieł.
- Jeśli to niemożliwe, określ cechy charakterystyczne (np. „kostium zawierający pelerynę z herbem X oraz hełm z rogami”).
🧠 Wnioski praktyczne
Aby skutecznie dochodzić roszczeń zakazowych:
✔ Formułuj żądania jednoznacznie i precyzyjnie – opis słowny powinien być zrozumiały dla każdego sądu.
✔ Stosuj elementy graficzne – najlepiej jako załączniki, do których można się wprost odwołać w sentencji wyroku.
✔ Unikaj odniesień tylko do nazw produktów lub dokumentów – są niewystarczające bez dodatkowego opisu.
✔ Rozważ użycie alternatywy zamiast koniunkcji – np. „czcionka X lub Y” daje szerszy zakres ochrony niż „X i Y”.
🧾 Kluczowe wnioski:
- Sprawdź, czy masz legitymację czynną
– jesteś twórcą, współtwórcą, pracodawcą, producentem, wydawcą, licencjobiorcą wyłącznym albo nabyłeś prawa autorskie. - Zidentyfikuj dokładny zakres swoich praw
– ustal, które pola eksploatacji obejmują Twoje prawa oraz czy obejmują utwór pierwotny, zależny lub zbiorowy. - Wybierz właściwe roszczenia z art. 79 pr. aut.
– roszczenie zakazowe, publikacyjne, odszkodowanie (zryczałtowane lub na zasadach ogólnych), wydanie korzyści. - Zadbaj o precyzyjne sformułowanie zakazu
– stosuj grafikę, zdjęcia, dokładne opisy; unikaj odniesień tylko do nazw czy umów. - Pamiętaj o czasie trwania naruszenia
– przesłanki muszą być aktualne na dzień zamknięcia rozprawy; planuj taktykę procesową z wyprzedzeniem. - Nie opieraj wszystkiego na jednym roszczeniu
– rozważ zgłoszenie kilku roszczeń jednocześnie, np. zakazu + publikacji + odszkodowania.
✅ Lista kontrolna dla powoda w sprawach o naruszenie praw autorskich:
| Kwestia | ✅ Sprawdź |
|---|---|
| Czy masz prawa do utworu? | 🔲 |
| Czy posiadasz umowę licencyjną wyłączną (na piśmie)? | 🔲 |
| Czy udowodnisz zakres naruszenia (np. pole eksploatacji)? | 🔲 |
| Czy wiesz, które roszczenie najlepiej zabezpieczy Twój interes? | 🔲 |
| Czy potrafisz opisać naruszenie w sposób zrozumiały i wykonalny? | 🔲 |
| Czy posiadasz dokumentację naruszenia (screeny, kopie, produkty)? | 🔲 |
| Czy żądania są precyzyjne, zgodne z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c.? | 🔲 |
| Czy dołączyłeś grafikę lub zdjęcia naruszonych utworów? | 🔲 |
Podstawa prawna
- art. 79 ust. 1 pkt 1–3, ust. 3 – ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 8, 9, 11, 12, 17, 41, 42, 67, 70, 74 – ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych
- art. 2 ust. 2 – ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych (prawa zależne)
- art. 187 § 1 pkt 1 – Kodeks postępowania cywilnego
- art. 1051 i 10511 – Kodeks postępowania cywilnego (egzekucja świadczeń niepieniężnych)
- art. 352 – Kodeks postępowania cywilnego (wykładnia orzeczenia)
- ustawa z dnia 15 czerwca 2018 r. o zbiorowym zarządzaniu prawami autorskimi i prawami pokrewnymi
🔍 Tematy porad zawartych w poradniku
- roszczenie o zaniechanie naruszenia praw autorskich
- legitymacja czynna w prawie autorskim
- zakaz wykorzystywania utworu bez licencji
- jak formułować żądania w pozwie o prawa autorskie
- przykłady roszczeń zakazowych w praktyce
🌐 Przydatne linki urzędowe
- https://uokik.gov.pl – Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
- https://prawaautorskie.pl – serwis edukacyjny dotyczący prawa autorskiego
- https://orzeczenia.ms.gov.pl – dostęp do orzecznictwa sądów powszechnych
- https://www.wipo.int – Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO)