Od 2024 roku obowiązuje w Polsce nowa ustawa o ochronie sygnalistów. Choć przepisy te wprowadzają istotne gwarancje dla osób zgłaszających nieprawidłowości, nie oznacza to, że każdy sygnalista z automatu zyskuje ochronę prawną. Ochrona ta ma konkretne warunki, a jej nadużycie może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych – także dla samego zgłaszającego. W tym poradniku wyjaśniam krok po kroku, w jakich sytuacjach osoba zgłaszająca naruszenia nie korzysta z ochrony, kiedy może zostać pociągnięta do odpowiedzialności oraz co warto wiedzieć o nadużyciach statusu sygnalisty.
Kiedy sygnalista korzysta z ochrony – warunki ustawowe
Aby dana osoba mogła być uznana za sygnalistę objętego ochroną na gruncie ustawy z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów (dalej: u.o.s.), muszą być spełnione następujące warunki:
- Zgłoszenie musi dotyczyć naruszenia prawa w zakresie wymienionym w art. 3 u.o.s. – np. korupcji, naruszeń prawa pracy, ochrony środowiska, bezpieczeństwa produktów, zamówień publicznych itp.
- Zgłoszenie musi być dokonane w kontekście zawodowym – tj. przez pracownika, wykonawcę, zleceniobiorcę, praktykanta, stażystę itp.
- Zgłoszenie musi być dokonane w dobrej wierze – oznacza to, że sygnalista miał uzasadnione podstawy przypuszczać, że naruszenie miało miejsce.
- Zgłoszenie musi być dokonane poprzez jeden z legalnych kanałów: wewnętrzny, zewnętrzny lub jako ujawnienie publiczne – zgodnie z przepisami art. 6 u.o.s.
Co to są działania odwetowe?
Działania odwetowe to wszelkie formy negatywnych konsekwencji zastosowanych wobec sygnalisty tylko z powodu dokonania przez niego zgłoszenia.
Zgodnie z art. 2 pkt 2 oraz art. 11–13 u.o.s., działania odwetowe:
- mogą być bezpośrednie lub pośrednie (np. zlecone komuś innemu),
- mogą polegać zarówno na działaniu, jak i zaniechaniu (np. odmowa przedłużenia umowy),
- muszą naruszać prawa sygnalisty lub mogą wyrządzać szkodę,
- obejmują również groźby lub próby działań odwetowych.
Przykładowe działania odwetowe:
- wypowiedzenie umowy lub nieprzedłużenie umowy mimo wcześniejszej praktyki,
- przeniesienie na mniej prestiżowe stanowisko,
- odmowa awansu lub zmniejszenie wynagrodzenia,
- naruszenie dóbr osobistych – poprzez stygmatyzację, pomówienia, mobbing,
- zastosowanie środków dyscyplinarnych, np. nieuzasadnione skierowanie na badania psychiatryczne.
Przypadki, gdy sygnalista nie jest chroniony
1. Zgłoszenia nieprawdziwe
🔹 Przykład pozytywny – zgłoszenie w dobrej wierze
Pani Barbara zauważyła, że jej przełożony odbył prywatną rozmowę z kontrahentem, a następnie firma tego kontrahenta wygrała duży przetarg. Zgłosiła podejrzenie o korupcję. Postępowanie wykazało, że nie doszło do przekupstwa, a kontakt był prywatny i dotyczył spraw rodzinnych. Przełożony rozwiązał z Barbarą umowę o pracę, powołując się na „utratę zaufania”.
Ocena prawna: Choć zarzuty się nie potwierdziły, zgłoszenie było dokonane w dobrej wierze, na podstawie uzasadnionych okoliczności. Ochrona przysługuje – wypowiedzenie stanowiło działanie odwetowe.
🔹 Przykład negatywny – świadome pomówienie
Pan Rafał, konkurując o awans z inną pracownicą, celowo oskarżył ją o mobbing i molestowanie, nie przedstawiając żadnych dowodów. Zgłoszenie miało miejsce w ramach procedury wewnętrznej. Postępowanie wyjaśniające wykazało bezzasadność oskarżeń. Kobieta nie dostała awansu z powodu trwającego postępowania. Pozwała Rafała o naruszenie dóbr osobistych i utratę korzyści zawodowych.
Ocena prawna: Zgłoszenie było świadome i fałszywe. Rafał nie korzysta z ochrony – ponosi odpowiedzialność cywilną (art. 15 u.o.s. oraz art. 23 i 416 k.c.).
2. Zgłoszenia instrumentalne
🔹 Zgłoszenie „wyprzedzające” – w celu uniknięcia konsekwencji
Pani Anna była notorycznie spóźniona do pracy, również z powodu nadużywania alkoholu. Gdy dowiedziała się, że ma zostać zwolniona dyscyplinarnie, wysłała zgłoszenie do organu publicznego o rzekomych naruszeniach bezpieczeństwa produktów. Postępowanie niczego nie wykazało. Po powrocie z urlopu została zwolniona.
Ocena prawna: Zgłoszenie miało charakter instrumentalny – służyło uniknięciu odpowiedzialności za realne naruszenia obowiązków pracowniczych. Ochrona nie przysługuje.
🔹 Zgłoszenie „następcze” – po wypowiedzeniu
Pan Marek otrzymał wypowiedzenie z przyczyn organizacyjnych. W trakcie trwania okresu wypowiedzenia dokonał zgłoszenia wewnętrznego dotyczącego nieprawidłowości w zamówieniach publicznych. Zarzuty się potwierdziły, ale Marek domagał się przywrócenia do pracy, powołując się na ochronę jako sygnalista.
Ocena prawna: Zgłoszenie miało miejsce po złożeniu wypowiedzenia. Zgodnie z art. 6 u.o.s. ochrona przysługuje od momentu dokonania zgłoszenia. W tym przypadku nie można mówić o działaniu odwetowym, ponieważ wypowiedzenie miało miejsce wcześniej.
3. Sygnalista jako współsprawca naruszenia
Zgłoszenia dotyczące naruszeń, w których osoba zgłaszająca sama brała udział, to częsty przypadek prób wykorzystania instytucji ochrony sygnalistów do uniknięcia odpowiedzialności. Ustawodawca nie przewidział ochrony dla takich osób – przeciwnie, ich działanie może zostać potraktowane jako próba uchylenia się od konsekwencji prawnych.
🔹 Przykład 5 – zgłoszenie własnego przestępstwa
W spółce „NordMag” kilku pracowników dokonywało systematycznych kradzieży wartościowego sprzętu elektronicznego z magazynów, wykorzystując fakt, że monitoring był niesprawny. Jeden z uczestników procederu, Piotr, zdecydował się na zgłoszenie naruszenia, licząc, że jako „sygnalista” uniknie kary. W zgłoszeniu dokładnie opisał mechanizm kradzieży, wskazując też inne osoby zaangażowane.
Ocena prawna: Ochrona sygnalisty nie obejmuje sytuacji, w której osoba dokonująca zgłoszenia sama uczestniczyła w naruszeniu, które jest przedmiotem zgłoszenia. Ukaranie Piotra – zarówno dyscyplinarne, jak i ewentualnie karne – nie może zostać uznane za działanie odwetowe, ponieważ nie jest reakcją na samo zgłoszenie, lecz na jego udział w przestępstwie.
➡️ Wyjątek: Pracodawca może w swojej wewnętrznej procedurze zgłoszeń przewidzieć, że dobrowolne ujawnienie przez sprawcę naruszenia, w którym brał udział, może stanowić okoliczność łagodzącą przy wymierzaniu sankcji (np. tylko nagana zamiast zwolnienia).
4. Odpowiedzialność sygnalisty za fałszywe zgłoszenia
Ustawa chroni sygnalistę działającego w dobrej wierze, ale wprowadza też wyraźne sankcje wobec osób, które świadomie zgłaszają nieprawdziwe informacje. Taka osoba może odpowiadać zarówno cywilnie, jak i – w szczególnych przypadkach – karnie.
Podstawa prawna odpowiedzialności:
📌 Art. 15 u.o.s.:
„Osoba, która poniosła szkodę z powodu zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacji nieprawdziwej przez sygnalistę, działającego umyślnie, ma prawo dochodzić od tej osoby odszkodowania lub zadośćuczynienia.”
📌 Art. 16 ust. 1 u.o.s.:
„Dokonanie zgłoszenia zgodnego z ustawą nie stanowi podstawy odpowiedzialności za naruszenie praw innych osób, w tym dóbr osobistych, jeżeli sygnalista działał w dobrej wierze.”
🔸 Jeśli sygnalista działał w dobrej wierze, nie ponosi odpowiedzialności, nawet jeśli zgłoszenie okazało się błędne.
🔸 Jeśli jednak działał świadomie nieprawdziwie, może odpowiadać za:
- naruszenie dóbr osobistych – np. zniesławienie, naruszenie dobrego imienia,
- szkodę majątkową – np. utrata awansu, rozwiązanie umowy przez pomówionego pracownika,
- dyskryminację lub nierówne traktowanie – jeśli jego działania doprowadziły do nierówności w pracy.
Przykład 6 – pozew o naruszenie dóbr osobistych
Pani Kinga, starając się o stanowisko kierownicze, złożyła zgłoszenie przeciwko swojemu bezpośredniemu konkurentowi, zarzucając mu mobbing. Pracodawca, chcąc uniknąć kontrowersji, wybrał Kingę mimo wyższych kompetencji i lepszych wyników ocenianego kolegi. Po zakończeniu postępowania wewnętrznego zarzuty się nie potwierdziły, a konkurent złożył pozew cywilny przeciwko Kindze, żądając:
- 30 000 zł zadośćuczynienia za naruszenie dobrego imienia,
- 50 000 zł odszkodowania za utratę awansu,
- rekompensaty od pracodawcy z tytułu nierównego traktowania.
Ocena prawna: Działanie Kingi było umyślne i nieuzasadnione. Ochrona nie przysługuje. Roszczenia cywilne są zasadne – zgodnie z art. 15 u.o.s. oraz art. 23, 24 i 416 k.c.
5. Wnioski i praktyczne wskazówki
✔ Ochrona sygnalisty nie działa automatycznie. Aby ją uzyskać, trzeba spełnić ustawowe przesłanki – m.in. dobra wiara i związek zgłoszenia z katalogiem naruszeń prawa.
✔ Nie każde negatywne działanie pracodawcy to odwet. Jeśli pracownik naruszył obowiązki zawodowe (np. pił w pracy, spóźniał się, dopuścił się zaniedbań), może być ukarany – nawet jeśli dokonał zgłoszenia.
✔ Zgłoszenie po fakcie (np. po złożeniu wypowiedzenia) nie chroni przed wcześniejszymi decyzjami pracodawcy.
✔ Sygnalista, który uczestniczył w naruszeniu, nie może liczyć na ochronę – może natomiast zostać ukarany niezależnie od faktu zgłoszenia.
✔ Świadome nadużycie ochrony sygnalisty grozi odpowiedzialnością cywilną – w tym odszkodowaniem, zadośćuczynieniem, a nawet sprawą w sądzie pracy.
Podstawa prawna
- art. 2 pkt 2, art. 3, art. 6, art. 11–13, art. 15–16 – ustawa z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów
- art. 23, art. 24, art. 415, art. 416 – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
- art. 183d – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy
Tematy porad zawartych w poradniku
- ochrona sygnalisty 2025
- odpowiedzialność za fałszywe zgłoszenie
- nadużycie statusu sygnalisty
- działania odwetowe pracodawcy
- prawa i obowiązki sygnalisty